Zasady ustalania ustawodawstwa właściwego w zakresie zabezpieczenia społecznego dla obywateli UE przemieszczających się w obrębie Unii Europejskiej regulują (od 1 maja 2010 r.) postanowienia rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.
W myśl przepisów tego rozporządzenia pracownicy migrujący – obywatele UE – podlegają w zakresie zabezpieczenia społecznego ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego, przy czym czynnikiem decydującym dla ustalenia tzw. ustawodawstwa właściwego jest miejsce wykonywania pracy najemnej/działalności na własny rachunek.
Dana osoba podlega zatem systemowi zabezpieczenia społecznego tego państwa członkowskiego, na terytorium którego pracuje lub prowadzi działalność, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa, lub jeżeli jej pracodawca (w przypadku pracowników) ma swoją siedzibę w innym państwie członkowskim.
Są jednak pewne wyjątki od tej zasady przewidziane w rozporządzeniu 883/2004. Specyfika niektórych zawodów czy rodzajów zatrudnienia uniemożliwia bowiem rygorystyczne stosowanie reguły miejsca faktycznego wykonywania pracy w każdym przypadku migracji zarobkowej.
Polecamy: Kontrola podatkowa
Polecamy: Ubezpieczenie kosztów leczenia za granica w karcie kredytowej
Rozwiązania szczególne dotyczą m.in. pracowników delegowanych oraz osób równocześnie wykonujących pracę lub prowadzących działalność na własny rachunek na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich (w przypadku tej drugiej grupy reguła miejsca wykonywania pracy prowadziłaby do sytuacji, w której obowiązek ubezpieczenia powstawałby w każdym z państw, na terytorium których praca/działalność faktycznie jest wykonywana).
Dla tych kategorii osób rozporządzenie nr 883/2004 przewiduje odmienne zasady określania ustawodawstwa właściwego w obszarze ubezpieczeń społecznych – przy użyciu innych łączników, takich jak: miejsce zamieszkania zainteresowanego, siedziba pracodawcy czy też centrum zainteresowania dla danej działalności.
Szczegółowe informacje na temat zasad ustalania ustawodawstwa właściwego dla szeroko rozumianych „pracowników migrujących” w obrębie UE dostępne są na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych: www.zus.pl.
Sytuacja osób prowadzących działalność na własny rachunek w Polsce i jednocześnie podejmujących zatrudnienie w innym państwie członkowskim.
Ustawodawstwo właściwe w zakresie zabezpieczenia społecznego dla tej grupy osób określa obecnie art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004.
Zgodnie z powoływanym przepisem osoba, która normalnie wykonuje pracę najemną i prowadzi działalność na własny rachunek w różnych państwach członkowskich, podlega ustawodawstwu państwa, w którym wykonuje swą pracę najemną.
Osoby takie opłacają składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne do systemu państwa wykonywania pracy najemnej, mimo że w dalszym ciągu prowadzą działalność na własny rachunek na terytorium Polski. Jednocześnie z uwagi na fakt nieopłacania przez te osoby składek do polskiego systemu Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest zobowiązany do przyznawania im żadnych świadczeń pieniężnych, natomiast ewentualne świadczenia zdrowotne są im w Polsce udzielane, ale wyłącznie na koszt instytucji miejsca wykonywania pracy najemnej.
Ocena każdego przypadku wyłączenia pracownika/osoby prowadzącej działalność na własny rachunek z polskiego systemu ubezpieczeń społecznych powinna być dokonywana indywidualnie, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności istotnych dla danej sprawy.
Polecamy: Najczęstsze błędy w PIT-ach
Polecamy: Limity ulg i odliczeń w PIT
Gdy ponad wszelką wątpliwość ustalono, że konkretny pracownik/osoba prowadząca działalność na własny rachunek zgodnie z postanowieniami rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego powinien zostać zgłoszony/powinna zostać zgłoszona do systemu ubezpieczeń innego niż Polska państwa członkowskiego, polskie władze czy instytucje nie mają prawnych możliwości podejmowania działań interwencyjnych.
Unia Europejska opiera się bowiem na czterech podstawowych swobodach przepływu: osób, usług, towarów i kapitału, a obywatelom UE przysługuje gwarantowane traktatowo prawo do przemieszczania się w celu podejmowania pracy, zakładania przedsiębiorstw czy świadczenia usług.
Rozporządzenie nr 883/2004 i przewidziane nim przepisy w zakresie ustalania ustawodawstwa właściwego służą jedynie skutecznej realizacji tych praw, m.in. poprzez zapobieganie ewentualnym kolizjom ustawodawstw państw członkowskich w zakresie obowiązku ubezpieczenia.
Kolizje te mogłyby bowiem wywoływać szereg niepożądanych skutków dla grupy szeroko rozumianych „pracowników migrujących”, polegających albo na zobowiązaniu ich do opłacania składek w dwóch/wielu państwach (kolizja pozytywna), albo na całkowitym pozbawieniu ich ochrony ubezpieczeniowej (kolizja negatywna).
Jednak zupełnie odmiennie należy traktować sytuacje, w których przepisy rozporządzenia nr 883/2004 zostają przez osoby zainteresowane świadomie wykorzystane w celu bezprawnego obejścia obowiązku ubezpieczenia w Polsce. Z sytuacją taką mamy niewątpliwie do czynienia, gdy zainteresowany deklaruje fikcyjnie podjęcie działalności/wykonywanie pracy najemnej na terytorium innego państwa członkowskiego, podczas gdy w rzeczywistości praca/działalność wykonywana jest wyłącznie w Polsce.
W takich sytuacjach zawsze konieczne jest podjęcie działań kontrolnych i Zakład Ubezpieczeń Społecznych dysponuje narzędziami, które może w tym celu wykorzystywać. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odgrywa rolę krajowej jednostki łącznikowej w zakresie dwustronnych stosunków ubezpieczeniowych oraz w obszarze koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w odniesieniu do państw Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii.
Z informacji przekazywanych Ministerstwu Finansów przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych wynika, że zakład regularnie dokonuje kontroli pracodawców pod względem prawidłowości zgłoszenia pracowników do systemu zabezpieczenia społecznego Polski lub innego kraju członkowskiego oraz podejmuje działania interwencyjne w przypadkach powzięcia uzasadnionych wątpliwości.
Polecamy: Europejska Karta Ubezpieczenie Zdrowotnego
Polecamy: Pakiety (abonamenty) medyczne dla pracowników
ZUS reaguje także na sygnały o możliwych nieprawidłowościach w zakresie zgłoszenia do ubezpieczenia polskich pracowników lub przedsiębiorców ze strony swoich zagranicznych odpowiedników.
Instytucje ubezpieczeniowe innych krajów UE wykazują znaczną aktywność na tym polu, gdyż nieprawidłowe zgłaszanie do ich systemów pracowników migrujących rodzi dla nich realne konsekwencje finansowe. Państwa te bowiem zobowiązane są do pokrywania kosztów leczenia oraz wypłaty świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego oraz świadczeń rodzinnych swoim ubezpieczonym niezależnie od tego, gdzie mają oni swoje miejsce zamieszkania.
Dlatego inicjatorem działań kontrolnych często stają się właśnie państwa członkowskie, w których praca najemna jest przez polskiego przedsiębiorcę wykonywana.
W stosunku do obywateli EOG i Szwajcarii oraz w stosunku do obywateli UE przemieszczających się po terytorium państw EOG lub Szwajcarii w dalszym ciągu zastosowanie mają postanowienia rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty.
Podstawowe zasady ustalania ustawodawstwa właściwego przewidziane rozporządzeniem nr 1408/71 odpowiadają jednak tym omówionym powyżej.
Źródło: odpowiedź podsekretarza stanu w ministerstwie finansów (w imieniu Ministra Finansów) z 30 grudnia 2011 r. na interpelację poselską nr 203.