Przepisy regulujące prawidłowość ksiąg podatkowych znajdują się w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku ordynacja podatkowa (Dz.U.2005.8.60 ze zmianami), zwaną dalej ordynacją.
Rzetelność ksiąg podatkowych
Rzetelna księga podatkowa jest księgą rzeczywistą, czyli taką, która zawiera informację o wszystkich zdarzeniach gospodarczych mogących wpływać na wysokość podatku. Powinny zatem zawierać prawdziwy, całościowy opis wszystkich faktów, które miały miejsce oraz które należy wpisać do tych ksiąg.
Jeśli natomiast księgi są niepełne, zawierają luki lub nieprawdziwe informacje, nie można z nich dowiedzieć się o rzeczywistym stanie rzeczy, należy uznać je za nierzetelne. W tym zakresie nie ma żadnych wyjątków. Księga, która nie spełnia wyżej wymienionych warunków, jest nierzetelna.
P. Pietrasz („Ordynacja podatkowa. Komentarz”) wyraźnie podkreśla, że Nierzetelność ta jest więc bezwzględna i niestopniowana. Księga podatkowa nie może być zatem bardziej lub mniej nierzetelna.
Dla oceny rzetelności nie ma znaczenia, czy w wyniku nieprawidłowych wpisów nastąpiło zaniżenie czy też zawyżenie podstawy opodatkowania. Nierzetelność ma miejsce w obu tych wypadkach.
Polecamy: Do kiedy należy przechowywać księgi podatkowe?
Polecamy: Księgi wadliwe i księgi nierzetelne - co oznaczają?
Dokonuje się oceny tego, czy prawidłowo zostały uwzględnione, odzwierciedlone pewne zdarzenia, fakty, natomiast nierzetelność nie dotyczy błędów spowodowanych niewłaściwym stosowaniem prawa.
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 17 listopada 1999 roku (sygnatura III SA 176/99 ) orzekł, że „Pojęcie rzetelności księgi odnosi się do zgodności zapisów ze stanem rzeczywistym. Innymi słowy jest błędem co do faktów, a nie co do prawa”.
Od nierzetelności należy odróżnić wadliwość ksiąg podatkowych. Księgi podatkowe są wadliwe, jeżeli prowadzi się je niezgodnie z ustalonymi zasadami w odrębnych przepisach (ustawach podatkowych). Wadliwość nie jest cechą bezwzględną jak w przypadku nierzetelności. Można np. określić, że występuje, ale tylko w pewnym stopniu.
Księga podatkowa jako dowód w postępowaniu podatkowym
Księga podatkowa jest dowodem na to, co zostało w niej stwierdzone i zapisane, o ile prowadzona jest rzetelnie i niewadliwie. Jest wtedy traktowana pod względem dowodowym jak dokument urzędowy.
Organ podatkowy nie może w takiej sytuacji poddawać w wątpliwość jej mocy dowodowej. Jednak rzetelność i niewadliwość w postępowaniu podatkowym także trzeba udowodnić.
Jeżeli zostanie udowodniona rzetelność oraz niewadliwość księgi podatkowej, to uważa się, że zapisy w niej umieszczone są prawdziwe, autentyczne oraz zgodne z prawdą, wiarygodne. Odnosi się to tylko do stanu faktycznego, nie obejmuje kwalifikacji prawnej zdarzeń, które zostały zapisane, ujęte w księdze podatkowej.
Niewadliwość może być stwierdzona także w przypadku ksiąg prowadzonych wadliwie, o ile stwierdzone wady są nieistotne dla sprawy, mają małą wagę np. błędy formalne o małym znaczeniu.
Zakwestionowanie rzetelności ksiąg podatkowych.
Aby poddać w wątpliwość prawidłowość prowadzenia ksiąg podatkowych należy zakwestionować podstawy stwierdzenia niewadliwości lub rzetelności ksiąg. Inne argumenty (np. niezgodności dotyczące kwestii gospodarczych) mogą okazać się niewystarczające.
Zasady, na podstawie których można zakwestionować moc dowodową ksiąg podatkowych, określa art. 193 § 6, 7 i 8 ordynacji, który nakazuje sporządzenie oddzielnego protokołu badania ksiąg. Organ powinien go sporządzić w chwili, gdy w czasie postępowania dojdzie do wniosku, że istnieją podstawy do dyskwalifikacji ksiąg jako wiarygodnego dowodu. Może to zrobić już w momencie kontroli podatkowej (wtedy powinien spełniać warunki opisane w art. 193 § 6 ordynacji).
Celem sporządzenia protokołu jest uzyskanie istotnych, potrzebnych informacji. Na podstawie tego, umieszcza się w nim ocenę, czy zostały spełnione warunki rzetelności i niewadliwości oraz doręcza stronie postępowania podatkowego.
Organ podatkowy powiadamia w nim o odrzuceniu księgi jako dowodu tego, co zostało w niej stwierdzone. Protokół daje stronie możliwość podjęcia inicjatywy dowodowej, co pozwala na uniknięcie szacowania podstawy opodatkowania. Nie musi być podpisany przez stronę, ponieważ nie uczestniczy ona w czynnościach badania ksiąg.
Nierzetelność tylko części dowodów nie wpływa na prawidłowość całej księgi podatkowej. Pozostała część może stanowić dowód tego, co zostało w niej zamieszczone. Podobnie można nie uznać za dowód tego, co wynika z zapisów w księgach w części dotyczącej tylko danego okresu.
A. Skoczylas w artykule „Czy inspektor kontroli skarbowej ma obowiązek określić w protokole badania ksiąg, za jaki okres i w jakiej części nie uznaje ich za dowód?” (Dor.Podat.2001.7-8.80) również podkreśla, że Inspektor kontroli skarbowej ma obowiązek, na podstawie art. 193 § 6 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy w ustawie z dnia 28 września 1991 r., określić w protokole badania ksiąg, za jaki okres i w jakiej części nie uznaje ich szczególnej mocy dowodowej.
Istnieje także możliwość zakwestionowania tego, że księga podatkowa jest zgodna z prawdą, jej wiarygodności. Aby uznać, że księga nie spełnia tych warunków, organ podatkowy musi jednocześnie stwierdzić nierzetelność i wadliwość tych ksiąg podatkowych.
Również sam podatnik może zakwestionować rzetelności i niewadliwość ksiąg podatkowych.
Jeśli księga podatkowa zostanie uznana za nierzetelną i wadliwą, to mimo tego nadal może być dowodem w danej sprawie. Różnica będzie polegała jednak na tym, że wtedy księgi będą podlegać swobodnej ocenie organu podatkowego, tak jak w przypadku dokumentu prywatnego (rzetelna księga podatkowa ma moc dowodową dokumentu urzędowego).
Oszacowanie podstawy opodatkowania
Podstawę opodatkowania ustala się na podstawie dokumentów zawierających dane niezbędne do jej ustalenia np. dokumentacja prowadzonej przez podatnika. Jeżeli jest niepełna, to organ podatkowy dokonuje oszacowania podstawy opodatkowania. Zasady oszacowania określone są w art. 23 ordynacji.
Organ podatkowy określa podstawę opodatkowania w prowadzonym postępowaniu i wskazuje ją w uzasadnieniu decyzji, która kończy postępowanie (określającej lub wymiarowej).
Polecamy: Jak nierzetelność ksiąg podatkowych wpływa na postępowanie podatkowe?
Polecamy: Kontrola podatkowa
Organ nie może jednak dokonać oszacowania, jeżeli dane wynikające z ksiąg podatkowych wraz z dowodami uzyskanymi w toku postępowania, dają możliwość określenia podstawy opodatkowania. Zakaz ten uzasadniony jest tym, że w toku postępowania podstawa określona zostanie przy pomocy wiarygodnych dowodów i danych z tej części ksiąg podatkowych, które zostały uznane za rzetelne.
Naczelny Sąd Administracyjnego (do 2003.12.31) w Łodzi w wyroku z dnia 28 maja 2003 r. (sygnatura I SA/Łd 2418/01) podkreślił, że Szacowanie jest dopuszczalne dopiero po uznaniu księgi podatkowej za nierzetelną, a w konsekwencji po nieuznaniu jej za dowód tego, co wynika z zawartych w niej zapisów (art. 23 § 1 w związku z art. 193 § 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa - Dz. U. Nr 137, poz. 926 ze zm.), a więc może być jedynie następstwem uznania księgi za nierzetelną, a nie przyczyną stwierdzenia tej nierzetelności.
Również w wyroku z dnia 18 maja 2000 roku, wydanym przez Naczelny Sąd Administracyjny (do 2003.12.31) w Łodzi (sygnatura I SA/Łd 2089/98), sąd stwierdził, że Zastosowanie przepisu art. 23 § 1 ordynacji podatkowej jest wyłączone w sytuacji, jeżeli dane wynikające z ksiąg podatkowych, uzupełnione danymi uzyskanymi w toku postępowania, pozwalają na właściwe określenie podstawy opodatkowania.