Na obrót gospodarczy często składają się zdarzenia niezaplanowane i niepożądane, implikujące konieczność naprawienia powstałej szkody, np. w drodze zapłaty odszkodowania. Najczęściej wiąże się to z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zaciągniętych zobowiązań w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.
Przez odszkodowanie należy rozumieć wypłatę określonej sumy pieniężnej z tytułu szkody wyrządzonej osobie trzeciej, stanowiącej zadośćuczynienie za poniesione przez nią straty. Celem odszkodowania jest zrekompensowanie straty (szkody). Granice odpowiedzialności odszkodowawczej wyznacza związek przyczynowy między zdarzeniem a zaistniałą w jego wyniku szkodą. Odszkodowanie nie stanowi co do zasady płatności za świadczenie (nie jest wynagrodzeniem z tytułu dostawy towarów i usług). Z jednej bowiem strony ma ono na celu rekompensatę poniesionej szkody (funkcja kompensacyjna), zaś z drugiej strony ma charakter sankcyjny (stanowi konsekwencję niewywiązania się z umownego zobowiązania). Celem wypłaty odszkodowania jest zasadniczo przywrócenie w majątku poszkodowanego stanu istniejącego przed powstaniem szkody.
Nota księgowa jest jak faktura - dokumentowanie rabatu
Na poczet odszkodowania może być zaliczona kara umowna, pod warunkiem umieszczenia takiego zastrzeżenia w umowie zawartej między stronami (art. 484 par. 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny; dalej: k.c.). Żądanie odszkodowania uzupełniającego wystąpi w przypadku, gdy szkoda wynikająca z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez dłużnika przewyższa wysokość zastrzeżonej kary umownej (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 30 czerwca 2015 r., sygn. akt I ACa 208/15). Strony mogą się również umówić, że kara umowna będzie miała charakter alternatywny w stosunku do odszkodowania. Wówczas wierzyciel według własnego uznania będzie mógł żądać od dłużnika zapłaty kary umownej lub odszkodowania na zasadach ogólnych.
W obrocie gospodarczym zdarzeniami, które mogą powodować konieczność wypłaty odszkodowania, przykładowo są: niewykonanie postanowień umowy, wadliwość towaru, nieprawidłowa realizacja usługi, bezumowne korzystanie z lokalu, utrata lub uszkodzenie przesyłki podczas jej transportu. Szczególnym rodzajem odszkodowania jest odszkodowanie za wywłaszczone nieruchomości (art. 128–135 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1774 ze zm.).
Odszkodowania nie mieszczą się w katalogu czynności podlegających opodatkowaniu na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT. Tym samym nie podlegają one opodatkowaniu VAT. W związku z tym, że pozostają poza zakresem VAT, nie należy ich dokumentować fakturą (por. interpretacja indywidualna dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 29 kwietnia 2015 r., nr IPPP1/4512-92/15-3/JL). Wyjątek stanowi przeniesienie z nakazu organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w imieniu takiego organu lub przeniesienie z mocy prawa własności towarów w zamian za odszkodowanie (art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT).
Istotą odszkodowań nie jest bowiem płatność za świadczenie, lecz rekompensata za szkodę. W takim przypadku nie mamy do czynienia z transakcją ekwiwalentną – świadczenie w zamian za wynagrodzenie, co oznacza, że otrzymane odszkodowanie nie wiąże się z żadnym świadczeniem ze strony poszkodowanego. Zapłata ta nie jest też związana ze zobowiązaniem się otrzymującego daną kwotę do wykonania czynności, powstrzymania się od dokonania czynności lub tolerowania czynności lub sytuacji. Ustalanie statusu wypłacanej rekompensaty jako podlegającej lub niepodlegającej VAT należy oceniać w kontekście związku z konkretnym świadczeniem. Zatem jeżeli płatność o charakterze odszkodowawczym nie ma bezpośredniego związku z żadną czynnością mającą charakter świadczenia, wówczas kwota wypłaconych odszkodowań nie mieści się w katalogu czynności wymienionych w art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT, i jako taka nie podlega opodatkowaniu tym podatkiem (a co za tym idzie, nie powinna być dokumentowana fakturą, lecz innym dowodem, np. notą księgową).
Nota korygująca - kiedy można ją wystawić?
Odszkodowania stanowią pozostałe przychody i koszty operacyjne, natomiast odsetki od odszkodowań powinny powiększać przychody i koszty finansowe (art. 3 ust. 1 pkt 32 lit. g; art. 42 ust. 3 ustawy o rachunkowości).
Zarówno odszkodowania, jak i odsetki za zwłokę w ich spłacie powinny być ujmowane w księgach rachunkowych zgodnie z zasadą memoriałową, czyli powinny zostać przypisane do roku obrotowego, którego dotyczą, niezależnie od terminu ich zapłaty. W wyniku finansowym należy uwzględnić niewątpliwe pozostałe przychody operacyjne oraz wszystkie poniesione pozostałe koszty operacyjne (art. 6 i art. 7 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o rachunkowości).
Ewidencja u wierzyciela...
Wierzyciel powinien zaewidencjonować otrzymanie odszkodowania oraz ewentualnych odsetek za zwłokę w ich spłacie następująco:
1. Należne odszkodowanie (księgowanie na podstawie noty księgowej):
- Wn konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
- Ma konto 84 „Rozliczenia międzyokresowe przychodów”.
2. Należne odsetki za zwłokę w zapłacie odszkodowania:
- Wn konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
- Ma konto 75-0 „Przychody finansowe”.
Otrzymanie odszkodowania:
- Wn konto 10 „Kasa” lub konto 13 „Rachunki bankowe”,
- Ma konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
oraz
- Wn konto 84 „Rozliczenia międzyokresowe przychodów”,
- Ma konto 76-0 „Pozostałe przychody operacyjne”.
4. Otrzymanie odsetek za zwłokę:
- Wn konto 10 „Kasa” lub konto 13 „Rachunki bankowe”,
- Ma konto 24 „Pozostałe rozrachunki”.
Błędy w księgach nie muszą oznaczać umyślności
...i u dłużnika
Dłużnik powinien zaewidencjonować wypłatę odszkodowania i ewentualnych odsetek za zwłokę w ich spłacie poprzez następujące zapisy:
1. Rezerwa na spodziewane roszczenia od nabywców z tytułu odszkodowań: Wn konto 76-1 „Pozostałe koszty operacyjne”, Ma konto 83 „Rezerwy”,
2. Zobowiązanie z tytułu odszkodowania (księgowanie na podstawie noty księgowej): Wn konto 76-1 „Pozostałe koszty operacyjne”, Ma konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
3. Zobowiązanie z tytułu odsetek za zwłokę w spłacie odszkodowania: Wn konto 75-1 „Koszty finansowe”, Ma konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
4. Zapłata odszkodowania: Wn konto 24 „Pozostałe rozrachunki”, Ma konto 10 „Kasa” lub konto 13 „Rachunki bankowe”,
5. Zapłata odsetek za zwłokę: Wn konto 24 „Pozostałe rozrachunki”, Ma konto 10 „Kasa” lub konto 13 „Rachunki bankowe”,
6. Rozwiązanie rezerwy w związku z zapłatą odszkodowania: Wn konto 83 „Rezerwy”, Ma konto 76-1 „Pozostałe koszty operacyjne”.
Przy wywłaszczeniu nieruchomości
Ewidencjonowanie wywłaszczenia nieruchomości w zamian za odszkodowanie pod postacią nieruchomości zamiennej (art. 131 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami) następuje według takich samych reguł jak w przypadku transakcji barterowych:
1. Wyksięgowanie z ewidencji bilansowej nieruchomości w związku z jej sprzedażą (wy-właszczeniem):
- Wn konto 76-1 „Pozostałe koszty operacyjne”,
- Wn konto 07 „Odpisy umorzeniowe środków trwałych”,
- Ma konto 01 „Środki trwałe”.
2. Przekazanie (sprzedaż) wywłaszczonej nieruchomości (księgowanie na podstawie wysta-wionej faktury VAT):
- Wn konto 24 „Pozostałe rozrachunki”
- Ma konto 76-0 „Pozostałe przychody operacyjne”
- Ma konto 22 „Rozrachunki publicznoprawne”
3. Otrzymanie (nabycie) nieruchomości zamiennej (księgowanie na podstawie otrzymanej faktury VAT)
- Wn konto 30 „Rozliczenie zakupu”,
- Wn konto 22 „Rozrachunki publicznoprawne”,
- Ma konto 24 „Pozostałe rozrachunki”.
4. Przyjęcie nieruchomości zamiennej do ewidencji bilansowej:
- Wn konto 01 „Środki trwałe”,
- Ma konto 30 „Rozliczenie zakupu”.
5. Wyrównanie wzajemnych rozrachunków:
- Wn konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
- Ma konto 24 „Pozostałe rozrachunki”,
oraz
- Wn konto 13 „Rachunki bankowe” lub Ma konto 13 „Rachunki bankowe” (w zależności od tego, która strona transakcji dokonuje wyrównujących dopłat pieniężnych).
Odszkodowanie umożliwia wyrównanie wyrządzonej szkody. Wypłacane jest bowiem w kwocie poniesionej straty lub utraconych korzyści. Ponadto pozostawia ono poszkodowanemu swobodę w zakresie spożytkowania otrzymanej rekompensaty, stosownie do własnych potrzeb. Otrzymanie odszkodowania jest uwarunkowane jednak obowiązkiem wykazania, iż szkoda powstała oraz że istnieje związek przyczynowy między tą szkodą a zdarzeniem ją wywołującym. Taki obowiązek nie występuje natomiast w przypadku kary umownej, która wymaga jedynie udowodnienia, iż została skutecznie zastrzeżona w umowie oraz że doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. ©?
Zawartość noty
● określenie rodzaju dowodu i jego numeru identyfikacyjnego,
● określenie stron (nazwy, adresy) dokonujących operacji gospodarczej,
● opis operacji oraz jej wartość,
● data dokonania operacji, a gdy dowód został sporządzony pod inną datą – także data sporządzenia dowodu,
● podpis wystawcy dowodu oraz osoby, której wydano lub od której przyjęto składniki aktywów,
● stwierdzenie sprawdzenia i zakwalifikowania dowodu do ujęcia w księgach rachunkowych przez wskazanie miesiąca oraz sposobu ujęcia dowodu w księgach rachunkowych (dekretacja), podpis osoby odpowiedzialnej za te wskazania.
Marek Barowicz
specjalista z zakresu rachunkowości
Podstawa prawna:
- Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 330 ze zm.);
- Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (t.j. Dz.U. z 2011 r. nr 177, poz. 1054 ze zm.);
- Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.).