Zarówno polskie, jak i unijne regulacje podatkowe nie zawierają legalnych definicji „należytej staranności” ani „dobrej wiary”. Oba pojęcia są ze sobą ściśle powiązane i były już wielokrotnie wyjaśniane przez Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Terminy te były również przedmiotem licznych orzeczeń sądów administracyjnych, w których przyjęto m.in. że (…) dobra wiara podatnika podatku od towarów i usług to jego należyta staranność w relacjach handlowych, to stan jego świadomości i związana z tym powinność oraz możliwość przewidywania określonych zdarzeń, że nie uczestniczy w działaniach prowadzących do wyłudzenia nienależnego zwrotu podatku. Aby działać w "złej wierze" podatnik nie musi mieć świadomości, że swoim działaniem (zaniechaniem) narusza prawo, wystarczy jeżeli w danych okolicznościach może i powinien taki stan przewidzieć (wina w postaci niedbalstwa). W złej wierze jest ten, kto wie (ma pozytywną wiedzę) o istotnym i rzeczywistym stanie faktycznym, a także ten, kto takiej wiedzy nie posiada wskutek swego niedbalstwa.[1]
Niniejsze ma kluczowe znaczenie zwłaszcza dla podstawowego uprawnienia wynikającego z mechanizmu VAT, jakim jest prawo do odliczenia podatku naliczonego. Co istotne, prawo to nie powinno być kwestionowane, o ile przy doborze kontrahentów i realizacji transakcji podatnik działał w dobrej wierze i dochował należytej staranności.
Należytą staranność można rozumieć jako ogół czynności podatnika, mających na celu uzyskanie przekonania o nieuczestniczeniu w transakcji związanej z nadużyciem lub oszustwem w zakresie VAT. W praktyce polega ona na sprawdzeniu wiarygodności kontrahentów, z którą wiąże się również ogólna przezorność, jaka powinna towarzyszyć relacjom gospodarczym. Dla lepszego zrozumienia instytucji należytej staranności Ministerstwo Finansów opublikowało dokument pn. „Metodyka w zakresie oceny dochowania należytej staranności przez nabywców towarów w transakcjach krajowych”[2]. Wskazuje on okoliczności brane pod uwagę przez urzędników skarbowych przy ocenie działań przedsiębiorców, podejmowanych w transakcjach z innymi uczestnikami obrotu gospodarczego. Wynika z niego reguła, zgodnie z którą (…) dla dochowania należytej staranności podatnik powinien zweryfikować swojego kontrahenta, czyli dostawcę towaru i okoliczności transakcji z nim zawieranej.[3] Następnie wymienione zostały przykładowe działania, których podjęcie może świadczyć o dopełnieniu przez podatnika należytej staranności.
Polecamy: VAT 2020. Komentarz
Polecamy: Biuletyn VAT
Kryteria formalne
W pierwszej kolejności nabywca powinien ustalić formalny status dostawcy towarów poprzez m.in.: weryfikację kontrahenta w KRS lub CEIDG, a także w Wykazie podatników VAT; sprawdzenie, czy posiada on wymagane koncesje i zezwolenia; upewnienie się, czy osoby zawierające umowę mają umocowanie do działania w imieniu kontrahenta. Ograniczenie się do przeanalizowania dokumentów rejestrowych będzie jednak niewystarczające, gdyż (…) dokumenty takie łatwo pozyskać, a w obecnych realiach gospodarczych dostarczają znikomej wiedzy o jakości podmiotu.[4]
Kryteria materialne
Niezwykle istotne pozostają zatem również okoliczności zawieranej transakcji. Dla dochowania należytej staranności konieczne będzie przykładowo zwrócenie uwagi, czy: transakcja nie jest pozbawiona ryzyka gospodarczego; cena towaru, bez ekonomicznego uzasadnienia, znacząco nie odbiega od ceny rynkowej; dostawca oferuje towary spoza branży, w której działa; kontakt z kontrahentem jest adekwatny do okoliczności transakcji; siedziba lub miejsce prowadzenia działalności nie pozostaje w oczywistej sprzeczności ze skalą lub rodzajem działalności dostawcy; transakcja jest dokumentowana umową, zamówieniem lub innym (wiarygodnym) potwierdzeniem jej warunków; kontrahent dysponuje zapleczem organizacyjno-technicznym odpowiednim do rodzaju i skali prowadzonej działalności.
Stały a nowy dostawca
Podejmowane przez przedsiębiorcę czynności ostrożnościowe powinny uwzględniać stopień znajomości kontrahenta. Ryzyko wystąpienia oszustwa podatkowego jest niewątpliwie większe przy transakcjach zawieranych z nowymi, dotychczas nieznanymi dostawcami. To właśnie na etapie nawiązywania współpracy gospodarczej, działania służące dochowaniu należytej staranności, powinny być bardziej zintensyfikowane. Nie oznacza to oczywiście, że przy kontynuowaniu relacji handlowych podatnik może pozostawać bierny. Wówczas wymaga się od niego regularnej weryfikacji formalnego statusu kontrahenta oraz reagowania w razie wystąpienia budzących wątpliwości zmian w dotychczasowych zasadach współpracy gospodarczej.
Split payment
Ponadto Ministerstwo Finansów przewiduje domniemanie dochowania należytej staranności w razie zrealizowania płatności z wykorzystaniem mechanizmu podzielonej płatności. Wówczas wymagana jest jednak również pozytywna weryfikacja formalnego statusu kontrahenta oraz brak wystąpienia innych okoliczności, które mogłyby jednoznacznie wskazywać na brak dochowania należytej staranności.
Brak mocy ochronnej
Jakkolwiek omówiony wyżej dokument nie jest adresowany bezpośrednio do podatników (zawiera wytyczne dla organów podatkowych) to stanowi dla nich swoistego rodzaju drogowskaz. Zastosowanie się do jego wskazań, czyli podjęcie określonych w nim działań, zwiększa prawdopodobieństwo dochowania należytej staranności, a w konsekwencji zachowanie prawa do odliczenia podatku naliczonego. Dokument pozbawiony jest jednak funkcji gwarancyjnej i ochronnej. Co ważne, niepodjęcie wskazanych działań nie oznacza automatycznie utraty tego prawa. Podatnik może bowiem wykazywać dochowanie należytej staranności w dowolny inny sposób. Wynika to zwłaszcza z otwartego katalogu przesłanek potwierdzających dochowanie rzetelności, który musi uwzględniać mnogość i różnorodność sytuacji występujących w praktyce życia gospodarczego. Zasadnym jest więc, aby na etapie postępowania podatkowego organy brały pod uwagę także inne okoliczności transakcji oraz czynności podjęte przez podatnika.
Proporcjonalność działań podatnika
Zakres przedsięwzięć w ramach należytej staranności jest definiowany chociażby przez rozmiar i charakter prowadzonej działalności, specyfikę danej branży czy ilości oraz wartości zawieranych transakcji. Nie ulega wątpliwości, iż deweloper realizujący wielomilionowe inwestycje budowlane, dla dochowania należytej staranności, będzie musiał spełnić o wiele szerszy wachlarz czynności sprawdzających wobec swoich dostawców niż mechanik samochodowy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą na niewielką skalę. Zachowania podejmowane w celu dochowania należytej staranności powinny być zatem adekwatne i indywidualnie dostosowane do konkretnych stanów faktycznych. Nie można bowiem wymagać od podatników przeprowadzania czynności kontrolnych, zmierzających do ujawnienia nieprawidłowości czy przestępstwa w zakresie VAT. Właściwość w tej kwestii należy wyłącznie do organów podatkowych i to na nich spoczywa ciężar udowodnienia braku należytej staranności[5].
Procedura zabezpieczająca
Dla zminimalizowania ryzyka zakwestionowania przez organy podatkowe prawa do pomniejszenia podatku należnego o naliczony przydatne będzie opracowanie i wdrożenie w przedsiębiorstwie wewnętrznej procedury należytej staranności VAT. Jakkolwiek obowiązek sporządzenia takiego dokumentu nie wynika z żadnych regulacji prawnych, to posiadanie odpowiedniej procedury świadczy o podwyższonym standardzie staranności podatnika. Dla odpowiedniego uregulowania procesów weryfikacji przedsiębiorcy mogą posiłkować się określonymi przez Ministerstwo Finansów kryteriami. Stopień rozbudowania procedury zależeć będzie od wielu czynników, m.in. realizowania transakcji ze znaczną ilością nowych kontrahentów czy funkcjonowania w branży szczególnie narażonej na przestępstwa skarbowe. Procedura powinna np. wskazywać osoby odpowiedzialne za sprawdzenie statusu kontrahenta oraz okoliczności transakcji, sposoby dokumentowania przeprowadzonej weryfikacji, czy też przewidywać działania na wypadek niespełniania przez dostawców wymaganych kryteriów.
Reasumując, w celu uniknięcia ewentualnego uwikłania się w nadużycie czy też przestępstwo podatkowe,od podatników wymaga się sprawdzania wiarygodności swoich kontrahentów. Zachowanie prawa do odliczenia podatku naliczonego wymaga nie tylko spełnienia przesłanek ustawowych, ale także działania w dobrej wierze i dochowania należytej staranności.
Jakub Kittler, młodszy konsultant ds. podatków, Business Tax Professionals sp. z o.o., sp.k.
[1] Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 27 stycznia 2020 r., sygn. akt I SA/Gl 451/19.
[2] https://www.podatki.gov.pl/media/4522/metodyka.pdf (dostęp: 16.08.2020)
[3] Ibidem.
[4] Wyrok NSA z dnia 17 stycznia 2018 r., sygn. akt I FSK 486/16.
[5] Zobacz np.: wyrok WSA w Gdańsku z dnia 18 listopada 2019 r., sygn. akt I SA/Gd 1169/19; wyrok WSA w Krakowie z dnia 16 grudnia 2019 r., sygn. akt I SA/Kr 532/19.
*******
Mamy doświadczenie we wdrażaniu odpowiednich procedur w przedsiębiorstwach – jeśli potrzebujesz wsparcia w tym zakresie skontaktuj się z nami.
Zapraszamy także na najbliższe bezpłatne webinarium: Podatkowe procedury zabezpieczające (zabezpieczenie przed odpowiedzialnością KKS, dobra wiara w VAT, należyta staranność w WHT). Szkolenie odbędzie się 27 sierpnia 2020 r. o godzinie 10:00.