Stanowisko KAS
Organy skarbowe niejednokrotnie odrzucają w ogóle możliwość restrukturyzacji należności podatkowych poprzez konwersje wierzytelności powołując się na treść art. 49 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2017 r., poz. 2077, zwana dalej „ufp”.), wprowadzającego dla jednostek sektora finansów publicznych (zwane dalej „jsfp”) - (z wyłączeniem jednostek samorządowych) zakaz posiadania, obejmowania lub nabywania udziałów lub akcji w spółkach.
Polecamy: INFORLEX Księgowość
Polecamy: INFORLEX Ekspert
Wątpliwości prawne
Uwzględniając dosłowne brzmienie art. 49 ufp należy przyjąć, że hipoteza tej normy może się odnosić wyłącznie do takich jsfp, które posiadają osobowość prawną. Przy czym w katalogu zawartym w art. 9 ufp nie wymienia się Skarbu Państwa, który jednocześnie nie może mieścić się w definicji z art. 9 pkt 12 ufp (Skarb Państwa nie jest utworzony w celu wykonywania zadań publicznych). Z drugiej jednak strony do odmiennych wniosków może prowadzić analiza treści art. 92 ust. 2 ufp (z którego wydaje się wynikać, że Skarb Państwa jest również jsfp). Jednocześnie też nie sposób przyjąć, że Skarb Państwa nie może posiadać akcji w spółkach (czemu jednoznacznie zaprzecza już ust. 2 art. 49 ufp, czy też przepisy ustawy z 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarzadzania mieniem państwowym, Dz. U. z 2016 r., poz.2259 ze zm.) oraz powszechnie znana okoliczność o licznych tzw. spółkach Skarbu Państwa. Ponadto pamiętać trzeba, że Skarb Państwa nie ma swych organów i zawsze działa przez jednostki organizacyjne.
Pytanie zatem, czy Prawo restrukturyzacyjne stanowi inaczej, wyłączając zakaz z art. 49 ufp? Żaden z przepisów Prawa restrukturyzacyjnego nie odnosi się wprost do tej kwestii. Przy czym ograniczenia co do form restrukturyzacji zobowiązań dotyczą tylko niektórych wierzytelności publicznoprawnych (art. 160), albo restrukturyzowanych w warunkach pomocy publicznej (art. 156 ust. 3). Jeżeli jednak kwestię tą miałby rozstrzygać już art. 49 ufp, to ponowne regulowanie jej w Prawie restrukturyzacyjnym byłoby zbędne. Nie mniej jednak uwzględnić należy również ww. wniosek o niedopuszczalności interpretacji w kierunku rozciągania zakazu z art. 49 upf na sam Skarb Państwa. Sama ufp zawiera wyłączenie stosowania art. 49 w art. 84 ufp. Przy czym zakres treściowy tego przepisu nie wydaje się być wystarczający do uznania, że dotyczy również układowej konwersji wierzytelności na akcje. Kolejne zagadnienie wiąże się z oceną skutków prawnych posiadania akcji w wyniku układowej konwersji wierzytelności (przy jednoczesnym braku czynności objęcia akcji wobec reguły z art. 169 ust. 3 Prawa restrukturyzacyjnego) uwzględniając brzmienie ust. 2 art. 49 ufp. Przewidziana w przepisie tym formuła może prowadzić do wniosku, że objęcie albo nabycie akcji sprzecznie z art. 49 ust. 1 ufp nie jest nieważne.
Na gruncie powyższych wątpliwości odpowiedzieć należy na dwa zasadnicze pytania:
- Czy w świetle przepisów o finansach publicznych może dojść do planowanej konwersji na rzecz Skarbu Państwa, naczelnika urzędu skarbowego lub spółek z udziałem Skarbu Państwa?
- Czy ważne jest nabycie akcji na podstawie art. 169 ust. 3 Prawa restrukturyzacyjnego wobec treści art. 49 ust. 1 i 2 ufp?
Analiza
Punktem wyjścia do rozważań w zakresie postawionego pytania prawnego musi być przepis art. 49 ufp ust. 1 ufp. Przepis ten rozpatrzyć należy pod kątem podmiotowym (kogo dotyczy) i przedmiotowym (jakich sytuacji dotyczy). Z podmiotowego punktu widzenia przepis ten obejmuje jednostki sektora finansów publicznych (jsfp) z wyłączeniem wprost jednostek samorządu terytorialnego oraz ich związków. Skarb Państwa nie jest wymieniony w art. 9 ufp wskazującym podmioty tworzące sektor finansów publicznych, a kolei z przepisu art. 92 ust. 2 tej ustawy można wywnioskować, że jest on jego częścią. Zgodnie bowiem z jego treścią ograniczenie, o którym mowa w ust. 1, stosuje się odpowiednio do jednostek sektora finansów publicznych innych niż Skarb Państwa.
W opinii autora rozstrzygnięcie tej kwestii pozostaje jednak bez znaczenia dla omawianego problemu, a wskazana sprzeczność jest pozorna, choć niewątpliwie wynika z niedbałej redakcji art. 92 ust. 2 ufp. Nie kwestionowaną bowiem zasadą jest, że Skarb Państwa nie występuje et ipsum, jako podmiot stosunków zarówno prywatnoprawnych lub publicznoprawnych i odpowiednio działa poprzez swoje statio fisci („Materialnoprawna konstrukcja jednolitości Skarbu Państwa, jako osoby prawnej, wywiera w sferze przepisów proceduralnych ten skutek, że określenie w pozwie jednostki organizacyjnej Państwa (statio fisci) nie wpływa na oznaczenie osoby pozwanego, którym zawsze pozostaje Skarb Państwa. Stanowisku temu Sąd Najwyższy wielokrotnie dawał wyraz w publikowanych orzeczeniach (przykładowo: wyrok z dnia 13 kwietnia 1983 r., IV CR 66/83, OSNCP 1984, nr 1, poz. 5 lub wyrok z dnia 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, OSNC 1999, nr 12, poz. 205).”- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2001 r., sygn. akt III CZP 10/01, która rozstrzygała wprawdzie kwestie procesowe, ale wskazując jako niekwestionowaną zasadę materialnoprawną konstrukcję Skarbu Państwa”), podmioty uprawnione do reprezentacji procesowej (Por. art. 67 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2016 r., poz. 1822 ze zm.) lub jednostki organizacyjne lub osoby powołane do wykonywania władzy publicznej. W tej ostatniej kategorii mieszczą się, wymienione w art. 9 pkt 1 ufp organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały – do których zaliczyć również trzeba, naczelników urzędów skarbowych i organy celne.
Niewątpliwie są to wiec podmioty, których dotyczyć może art. 49 ust. 1 ufp, ale też zakaz ten nie może, w opinii autora, ograniczać uprawnień właścicielskich Skarbu Państwa. Ten bowiem niewątpliwie zarówno może, jak i posiada, udziały i akcje w licznych Spółkach, co stanowi nie tylko notorium, ale też czego ważność potwierdzona jest stosownymi wpisami w Rejestrze przedsiębiorców KRS. Potwierdza to również przepis art. 5 ust. 1 in principio ustawy o zasadach zarządzania mieniem państwowym, zgodnie z którym organy administracji publicznej oraz kierownicy jednostek, kierując się zasadami określonymi w art. 4 tej ustawy, gospodarują nabytym lub powierzonym tym organom lub jednostkom mieniem Skarbu Państwa oraz mogą zbywać jego składniki. Zdaniem autora wynika to z tego, że przepis art. 49 ufp nie ogranicza posiadania, obejmowania lub nabywania akcji w spółkach ani nabywania obligacji emitowanych przez podmioty inne niż Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, lecz przez jednostki lub organy za Skarb Państwa działające. Ale również zakaz ten nie ma charakteru bezwzględnego.
W opinii autora Ustawodawca nieprzypadkowo bowiem rozróżnił 3 różne stany: „posiadać, obejmować lub nabywać”, przewidując tym samym różne sytuacje. Nieprzypadkowo też wprowadził do tego artykułu ust. 2, zgodnie z którym Prezes Rady Ministrów przejmuje od jednostek sektora finansów publicznych, z wyłączeniem jednostek, o których mowa w art. 9 pkt 2, akcje i udziały w spółkach oraz obligacje wyemitowane przez podmioty inne niż Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego oraz wykonuje wynikające z nich uprawnienia Skarbu Państwa. Ustawodawca wprost zatem przewidział, że może dojść do takiej sytuacji, w której podmioty objęte zakazem z art. 49 ust. 1 ufp – na skutek zdarzeń lub regulacji odrębnych – znajdą się w posiadaniu wymienionych tam walorów w wyniku nabycia, objęcia lub nawet innych zdarzeń o doniosłości prawnej.
Aby jednak nie ograniczać uprawnień materialnoprawnych Skarbu Państwa – który w wyniku tych zdarzeń stanie się właścicielem tych walorów - Ustawodawca dopuszcza zaistnienie tych zdarzeń (Inaczej C. Kosikowski Komentarz do art. 49 ustawy o finansach publicznych (w:) C. Kosikowski Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, wyd. II, LexisNexis 2011, wersja elektroniczna LEX: „Tym samym ustawodawca stoi na stanowisku, że inne jednostki sektora finansów publicznych nie mogą nabywać i mieć akcji lub udziałów bądź też emitować obligacji. Wydaje się, że zakazem tym nie należałoby obejmować państwowych i samorządowych osób prawnych zaliczanych do sektora finansów publicznych, ponieważ ich samodzielność finansowa jest większa niż pozostałych jednostek sektora finansów publicznych.” Autor ten jednak nie uzasadnia tego poglądu, w szczególności dlaczego czyni wyjątek na rzecz osób prawnych będących jsfp i jak ten przepis ma się do ich „większej samodzielności finansowej”), jednocześnie jednak wskazując właściwy podmiot sektora finansów publicznych – które walory te ma przejąć i wykonywać z nich prawa.
Nabycie to zatem jest zdaniem autora skuteczne i w zasadzie nie wymaga analizy innych przepisów. Dla zupełności oceny przedstawionego do zaopiniowania stanu faktycznego, wyjaśnić jednak należy pozostałe podniesione wyżej wątpliwości prawne.
Faktem jest, że przepis art. 84 ufp (do zaciągania pożyczek i kredytów przez Skarb Państwa, emisji skarbowych papierów wartościowych oraz innych operacji związanych bezpośrednio z zarządzaniem państwowym długiem publicznym nie stosuje się przepisów art. 35, art. 42 ust. 2 i art. 49, przepisów o zamówieniach publicznych oraz przepisów o grach hazardowych.) jako jedyny w tej ustawie zawiera wprost ograniczenie stosowania art. 49 ufp, co jednak w opinii autora nie oznacza niedopuszczalności zastosowania innych wyłączeń (Tak też: K. Kleszczewski Komentarz do art. 49 ustawy o finansach publicznych (w:) H. Dzwonkowski (red.), G. Gołębiowski (red.), Ustawa o finansach publicznych. Komentarz prawno-finansowy, Wyd.Sejmowe 2014, wersja elektroniczna LEX.), nie przewidzianych w ufp – tym bardziej, że art. 49 ust. 2 ufp, jak wyżej wykazano, dopuszcza zaistnienie takich zdarzeń.
Może to bowiem nastąpić na podstawie przepisów szczególnych i za takie – z uwagi na jego charakter – należy zdaniem autora uznać Prawo restrukturyzacyjne. Ustawa ta ma bowiem na celu restrukturyzację wierzytelności wobec dłużnika nim objętego (art. 3 ust. 1: Celem postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie ogłoszenia upadłości dłużnika przez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami, a w przypadku postępowania sanacyjnego - również przez przeprowadzenie działań sanacyjnych, przy zabezpieczeniu słusznych praw wierzycieli.). Restrukturyzacja ta oznacza przy tym zaspokojenie tych wierzytelności, przy czym Prawo restrukturyzacyjne wprost wskazuje (np. art. 77.), że także wierzytelności podatkowe podlegają restrukturyzacji. Wyłączyć ich zatem z tego zakresu nie można, choć zwrócić uwagę należy, ze Prawo restrukturyzacyjne zawiera wobec tych należności pewne ograniczenia w zakresie sposobów ich restrukturyzacji.
Generalnie, na podstawie art. 156 ust. 1 Prawa restrukturyzacyjnego restrukturyzacja zobowiązań dłużnika obejmuje w szczególności:
1) odroczenie terminu wykonania;
2) rozłożenie spłaty na raty;
3) zmniejszenie wysokości;
4) konwersję wierzytelności na udziały lub akcje;
5) zmianę, zamianę lub uchylenie prawa zabezpieczającego określoną wierzytelność.
Zastosowanie więc w planie restrukturyzacji konwersji wierzytelności na akcje jest dopuszczalne, jeżeli nie naruszało ograniczeń zawartych w tej ustawie. Ograniczenie takie zawiera art. 156 ust. 3 powołanej ustawy, zgodnie z którym restrukturyzacja zobowiązań dłużnika stanowiąca pomoc publiczną może polegać wyłącznie na:
1) restrukturyzacji, o której mowa w art. 160 ust. 1;
2) odroczeniu terminu płatności lub rozłożeniu na raty zobowiązań z tytułu wypłat ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych;
3) odroczeniu terminu płatności lub rozłożeniu na raty podatków lub zobowiązań z tytułu gwarancji i poręczeń udzielonych przez Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego.
Jeżeli zatem restrukturyzacja nie stanowi pomocy publicznej, to konwersja wierzytelności na Jej akcje jest dopuszczalna.
Powyższe konstatacje dotyczące zawartych w innych ustawach przepisów szczególnych do art. 49 ust. 1 ufp potwierdza także przepis art. 59 § 1 pkt 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2017 r., poz. 201 ze zm.) wskazujący, że zobowiązanie podatkowe wygasa w całości lub w części wskutek przeniesienia własności rzeczy lub praw majątkowych. Ustawa ta przy tym nie precyzuje w jakiej formie może nastąpić to przeniesie, co prowadzi do oczywistej konstatacji, że także Organy będące wierzycielami podatkowymi lub celnymi (art. 59 § 1 w zw. z art. 2 § 1 Ordynacji podatkowej.) mogą nabywać akcje lub udziały z pominięciem art. 49 ust. 1 ufp, co jednak spowoduje zastosowanie ust. 2 tego artykułu (gdyż ani ufp, ani Ordynacja podatkowa nie zawierają postanowień dotyczących wykonywania praw z walorów przejętych przez Skarb Państwa na własność (inaczej jest np. w przypadku postępowania zabezpieczającego).
Zgodnie z przepisem art. 169 ust. 3 Prawa restrukturyzacyjnego jeżeli układ przewiduje konwersję wierzytelności na udziały lub akcje, prawomocnie zatwierdzony układ zastępuje określone w ustawie z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2016 r. poz. 1578, ze zm.) czynności związane z podwyższeniem kapitału zakładowego, przystąpieniem do spółki, objęciem udziałów lub akcji oraz wniesieniem wkładu. Na mocy zatem prawomocnego postanowienie o zatwierdzeniu układu nastąpi konwersja wierzytelności na akcje. Aby odpowiedzieć na pytanie, czy konwersja ta będzie ważną czynności, w pierwszej kolejności sięgnąć należy do przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2017 r., poz. 459 ze zm., zwana dalej „Kc”.). Oczywiście ustawa ta dotyczy czynności prawnych, a zdaniem autora postanowienie sądu o zatwierdzeniu układu trybie art. 169 ust. 1 Prawa restrukturyzacyjnego czynnością taką nie jest, choć niewątpliwie stanowi zdarzenie prawne i jego ważność można ocenić w drodze procesowej. Jeżeli do tego nie dojdzie, to zgodnie z zasadą iura novit curia i trwałości orzeczeń sądowych postawić należy wniosek, to orzeczenie prawomocne będzie ważne. Jednakże Kc zawiera przepis dotyczący ważności czynności, co teoretycznie pozwala na ocenę ważności przedmiotowej konwersji wierzytelności na akcje.
Zgodnie zatem z art. 58 § 1 i 2 Kc czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
O ile nie sposób ocenić ważność omawianej konwersji pod kątem zasad współżycia społecznego, to w opinii autora nie jest ona sprzeczna z Ustawą. Jak wykazano wyżej nabycie akcji lub udziałów w spółkach ani nabywać obligacji emitowanych przez podmioty inne niż Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego z naruszeniem art. 49 ust. 1 ufp nie powoduje nieważności, bezskuteczności lub innej tego typu wady takiego nabycia, lecz obowiązek przejęcia od nabywającej jednostki sektora finansów publicznych takich walorów przez Prezesa Rady Ministrów, który następnie wykonuje wynikające z nich uprawnienia Skarbu Państwa. Zatem, zgodnie z dyspozycją art. 58 § 1 Kc właściwy przepis (art. 49 ust. 2 ufp) przewiduje inny skutek niż nieważności czynności, a zatem nieważność ta nie zachodziłaby. Dodatkowo biorąc pod uwagę powyższe wywody, stwierdzić należy, że omawiana konwersja w ogóle tego przepisu nie narusza.
Mirosław Siwiński, radca prawny, doradca podatkowy
Dyrektor Departamentu Podatków Kancelarii Prof. W. Modzelewskiego