Urlop wypoczynkowy 2024 [vademecum]. Wymiar, zasady, wynagrodzenie, zmiana pracodawcy, prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy

• Urlop wypoczynkowy – kto ma do niego prawo?
• Wymiar urlopu wypoczynkowego
• Pierwszy urlop wypoczynkowy
• Urlop wypoczynkowy proporcjonalny do okresu zatrudnienia
• Urlop wypoczynkowy pracownika młodocianego
• Zasady udzielania urlopu wypoczynkowego
• Kiedy dopuszczalna jest zmiana terminu wykorzystania urlopu wypoczynkowego?
• Wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy
• Zaległy urlop wypoczynkowy

Urlop wypoczynkowy – kto ma do niego prawo?

Urlop wypoczynkowy jest jednym z najważniejszych praw pracowniczych, które przysługują zatrudnionym na podstawie umowy o pracę. Jest to coroczna, nieprzerwana i płatna przerwa w wykonywaniu pracy. Urlop ma być wykorzystany w naturze. Pracownik nie może się zrzec prawa do urlopu wypoczynkowego. 
Pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo. Na wniosek pracownika urlop może być podzielony na części, w takim przypadku co najmniej jedna część wypoczynku powinna trwać nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych. 

Wymiar urlopu wypoczynkowego

Wymiar urlopu wypoczynkowego uzależniony jest od ogólnego stażu pracy – czyli wszystkich okresów zatrudnienia. Wynosi on:
- 20 dni przy okresie zatrudnienia krótszym niż 10 lat,
- 26 dni przy okresie zatrudnienia wynoszącym co najmniej 10 lat.

Przy zatrudnieniu w niepełnym wymiarze czasu pracy wymiar urlopu ustala się proporcjonalnie do wymiaru zatrudnienia np. przy ½ etatu jest to 10 lub 13 dni.

Do okresu zatrudnienia, od którego zależy wymiar urlopu wlicza się okresy poprzedniego zatrudnienia bez względu na przerwy w zatrudnieniu oraz sposób ustania stosunku pracy. Jeżeli pracownik pozostaje w dwóch stosunkach pracy jednocześnie (lub więcej), wliczeniu podlega także okres poprzedniego niezakończonego zatrudnienia w części przypadającej przed nawiązaniem kolejnego stosunku pracy.

Wlicza się również okresy zakończonej nauki w wymiarze:

• zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
• średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,
• średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych - 5 lat,
• średniej szkoły ogólnokształcącej - 4 lata,
• szkoły policealnej - 6 lat,
• szkoły wyższej - 8 lat.

Jeżeli pracownik pobierał naukę w czasie zatrudnienia, do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się bądź okres zatrudnienia, w którym była pobierana nauka, bądź okres nauki, w zależności od tego, co jest korzystniejsze dla pracownika.

Okresy, które również mają wpływ na wymiar urlopu wypoczynkowego, to m.in.:

• okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych,
• udokumentowane okresy zatrudnienia przebyte za granicą u pracodawcy zagranicznego,
• okres odbywania czynnej służby wojskowej,
• okres odbywania zawodowej służby wojskowej,
• okres, za który przysługuje odszkodowanie, w związku ze skróceniem okresu wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślny lub umowy o pracę zawartej na czas określony z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn dotyczących pracodawcy, określonych 
  • w odrębnych przepisach (art. 361 k.p.),
• okres urlopu wychowawczego (art. 1865 k.p.),
• okres prowadzenia indywidualnego gospodarstwa rolnego lub pracy w takim gospodarstwie, prowadzonym przez współmałżonka.

Staż pracy pracownika ustala się na podstawie dokumentów przedłożonych przez pracownika w momencie podejmowania zatrudnienia np. (świadectwa pracy, udokumentowane okresy pracy za granicą). Jednak niedostarczenie określonych dokumentów na początku podejmowania zatrudnienia nie powoduje, że dane okresy nie będą mogły w ogóle podlegać wliczeniu do stażu pracy. Pracownik może przedłożyć pracodawcy świadectwa pracy  w dowolnym momencie podczas trwania stosunku pracy tym samym udowadniając dodatkowy staż pracy, a pracodawca z dniem dostarczenia dodatkowych dokumentów będzie musiał na nowo przeliczyć staż pracy pracownika. Pracownik nabywa prawo do dodatkowych dni urlopu zaległego, które nie uległy jeszcze przedawnieniu (3 lata).

Pierwszy urlop wypoczynkowy

Pracownik podejmujący pracę po raz pierwszy, w roku kalendarzowym, w którym podjął pracę, uzyskuje prawo do urlopu z upływem każdego miesiąca pracy, w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku. Miesiąc pracy upływa w dniu poprzedzającym upływ miesięcznego terminu obliczonego stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego. Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym. Zasady udzielania pierwszego urlopu mają zastosowanie tylko w roku kalendarzowym, w którym pracownik po raz pierwszy podjął pracę, bez względu na liczbę pracodawców.

Urlop wypoczynkowy proporcjonalny do okresu zatrudnienia

W roku kalendarzowym, w którym ustaje stosunek pracy z pracownikiem uprawnionym do kolejnego urlopu, pracownikowi przysługuje:

1) urlop u dotychczasowego pracodawcy – w wymiarze proporcjonalnym do okresu zatrudnienia u tego pracodawcy w roku ustania stosunku pracy, chyba że przed ustaniem tego stosunku pracownik wykorzystał urlop w przysługującym mu lub w wyższym wymiarze,

2) urlop u kolejnego pracodawcy – w wymiarze: 
– proporcjonalnym do okresu pozostałego do końca danego roku kalendarzowego – w razie zatrudnienia na czas nie krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego, 
– proporcjonalnym do okresu zatrudnienia w danym roku kalendarzowym – w razie zatrudnienia na czas krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego.

Jeżeli jednak przed ustaniem stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego pracownik wykorzystał urlop w wymiarze wyższym niż wynikający z okresu zatrudnienia, przysługuje mu u kolejnego pracodawcy urlop w odpowiednio niższym wymiarze.

Urlop w wymiarze proporcjonalnym przysługuje również pracownikowi powracającemu do pracy u dotychczasowego pracodawcy w ciągu roku kalendarzowego po trwającym co najmniej 1 miesiąc okresie:

• urlopu bezpłatnego,
• urlopu wychowawczego,
• odbywania zasadniczej służby wojskowej lub jej form zastępczych, służby przygotowawczej, okresowej służby wojskowej, terytorialnej służby wojskowej pełnionej rotacyjnie, przeszkolenia wojskowego albo ćwiczeń wojskowych,
• tymczasowego aresztowania,
• odbywania kary pozbawienia wolności,
• nieusprawiedliwionej nieobecności w pracy.

Rodzic wracający do pracy w tym samym roku kalendarzowym, w którym rozpoczynał urlop wychowawczy, ma prawo do pełnego urlopu wypoczynkowego. Jeżeli okres nieobecności (z wyjątkiem urlopu wychowawczego) przypada po nabyciu przez pracownika prawa do urlopu w danym roku kalendarzowym, wymiar urlopu pracownika powracającego do pracy w ciągu tego samego roku kalendarzowego ulega proporcjonalnemu obniżeniu, chyba że przed rozpoczęciem tego okresu pracownik wykorzystał urlop w przysługującym mu lub w wyższym wymiarze.

Urlop wypoczynkowy pracownika młodocianego

Pracownik młodociany uzyskuje prawo do urlopu z upływem 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy w wymiarze 12 dni roboczych. Z upływem roku pracy młodociany uzyskuje prawo do urlopu w wymiarze 26 dni roboczych. Jednak w roku kalendarzowym, w którym kończy on 18 lat, ma prawo do urlopu w wymiarze 20 dni roboczych, jeżeli prawo do urlopu uzyskał przed ukończeniem 18 lat. Młodocianemu uczęszczającemu do szkoły należy udzielić urlopu w okresie ferii szkolnych. Pracodawca jest obowiązany na wniosek młodocianego ucznia szkoły dla pracujących, udzielić mu w okresie ferii szkolnych urlopu bezpłatnego w wymiarze nieprzekraczającym łącznie z urlopem wypoczynkowym 2 miesięcy. Okres urlopu bezpłatnego wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Młodocianemu, który nie nabył jeszcze prawa do urlopu, pracodawca może, na jego wniosek, udzielić zaliczkowo urlopu w okresie ferii szkolnych.

Zasady udzielania urlopu wypoczynkowego

Urlopu udziela się w tym roku, w którym pracownik nabył do niego prawo. Urlop powinien być udzielony zgodnie z planem urlopów. Plan urlopów ustala pracodawca, biorąc pod uwagę wnioski pracowników i konieczność zapewnienia normalnego toku pracy.  Zasadniczo pracodawca ma obowiązek tworzenia planu urlopów, wyjątkiem są sytuacje kiedy zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na jego nietworzenie lub u danego pracodawcy zakładowa organizacja związkowa nie działa. Plan urlopowy na dany rok powinien być sporządzony do 31 grudnia roku poprzedniego. Gdy pracodawca nie sporządza planu urlopów następuje to na podstawie porozumienia pracownika z pracodawcą. 

Pracownik może wykorzystać 4 dni urlopu na swój wniosek, który pracodawca uwzględnia (tzw. „urlop na żądanie”). Pracodawca może jednostronnie udzielić urlopu pracownikowi w okresie wypowiedzenia.

Na wniosek pracownicy udziela się jej urlopu bezpośrednio po urlopie macierzyńskim (rodzicielskim).  Dotyczy to także pracownika-ojca wychowującego dziecko, który korzysta z urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego lub ojcowskiego. Pracodawca ma w takiej sytuacji obowiązek udzielenia urlopu wypoczynkowego.

Urlopu udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarze godzinowym, odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracy pracownika w danym dniu. 

Przy udzielaniu urlopu jeden dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy (20 dni x 8 godzin = 160 godzin; 26 dni x 8 godzin = 208 godzin).

Gdy pracownika obowiązuje niższa dobowa norma czasu pracy jego dzień urlopu odpowiada tej niższej normie (np. 7 godzin w przypadku pracownika niepełnosprawnego – 20 dni x 7 godzin = 140 godzin; 26 dni x 7 godzin = 182 godziny).

Udzielenie pracownikowi urlopu w dniu pracy w wymiarze godzinowym odpowiadającym części dobowego wymiaru czasu pracy jest dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy część urlopu pozostająca do wykorzystania jest niższa niż pełny dobowy wymiar czasu pracy pracownika w dniu, na który ma być udzielony urlop.

Kiedy dopuszczalna jest zmiana terminu wykorzystania urlopu wypoczynkowego?

Pracodawca zobowiązany jest zmienić termin urlopu pracownika w przypadku:

• choroby pracownika,
• odosobnienia w związku z chorobą zakaźną,
• powołania na ćwiczenia wojskowe,
• urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego i ojcowskiego.

Te okoliczności powodują również przerwanie udzielonego urlopu.

Pracodawca może zmienić termin urlopu:
- na wniosek pracownika umotywowany ważnymi przyczynami,
- z powodu szczególnych potrzeb pracodawcy jeżeli nieobecność pracownika spowodowałaby zakłócenia toku pracy.

Wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy

Urlop wypoczynkowy jest płatny i pracownikowi przysługuje wynagrodzenie takie jakie otrzymałby gdyby w tym czasie pracował.

Składniki wynagrodzenia określone w stawce miesięcznej w stałej wysokości uwzględnia się w wynagrodzeniu urlopowym w wysokości należnej pracownikowi w miesiącu wykorzystywania urlopu. Jeżeli pracownik otrzymuje zmienne składniki wynagrodzenia, to mogą być one obliczane na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z okresu 3 miesięcy poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu. Jeśli jednak wynagrodzenie to jest znacząco zróżnicowane, okres ten może być przedłużony do 12 miesięcy. W razie zmiany w zmiennych składnikach wynagrodzenia lub zmiany wysokości takich składników w okresie, z którego ustala się podstawę wymiaru, wprowadzonych przed rozpoczęciem przez pracownika urlopu wypoczynkowego lub w miesiącu wykorzystywania tego urlopu, podstawę wymiaru ustala się ponownie z uwzględnieniem tych zmian.

Zaległy urlop wypoczynkowy

Pracodawca powinien udzielić urlopu pracownikowi w tym roku, w którym pracownik nabył do niego prawo. Urlopu niewykorzystanego w tym terminie pracodawca powinien udzielić najpóźniej do 30 września następnego roku kalendarzowego. Nieudzielenie przez pracodawcę urlopu zaległego w terminie określonym powyżej stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika.

Nieudzielenie urlopu w terminie nie powoduje, że pracownik traci prawo do takiego urlopu. Roszczenie pracownika o udzielenie zaległego urlopu wypoczynkowego przedawnia się dopiero  z upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.

Karolina Woźniczka, specjalistka ds. kadr i płac – Meritoros SA

Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1465);        
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz. U. Nr 2, poz. 14, ze zm.);