Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązania

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia powstaje zatem przy łącznym spełnieniu trzech przesłanek. Po pierwsze, konieczne jest istnienie przysporzenia majątkowego, tzn. przejścia jakiejś korzyści z majątku jednej osoby do majątku drugiej osoby, bądź też np. zatrzymania (nieprzekazania) korzyści, która powinna trafić do majątku innej osoby. W następstwie uzyskania korzyści, po jednej stronie następuje wzbogacenie, a po drugiej zubożenie. Należy zaznaczyć, że korzyść taka musi mieć wartość majątkową, tzn. możliwą do wyrażenia w pieniądzu.

Po drugie, korzyść majątkowa powinna zostać uzyskana bez podstawy prawnej. Ma to miejsce wówczas, gdy u jej podstaw nie leżą ani czynność prawna (np. umowa), ani przepis ustawy, orzeczenie sądu, decyzja administracyjna czy inny legalny akt rodzący skutki w sferze majątkowej. Po trzecie, korzyść musi być uzyskana kosztem innej osoby, to znaczy pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem musi istnieć związek. Innymi słowy, aby można było mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, wzbogacenie jednej osoby musi powodować jednocześnie zubożenie drugiej.

Źródłem bezpodstawnego wzbogacenia mogą być różnorodne zdarzenia, takie jak działanie samego wzbogaconego (np. gdy ktoś buduje dom z cudzych materiałów) czy działanie osoby, kosztem której wzbogacenie nastąpiło (np. gdy ktoś nieświadomie dokonuje zapłaty, nie będąc do tego zobowiązanym). Uzyskanie korzyści majątkowej może nawet być następstwem działania czynników niezależnych od człowieka, takich jak siły przyrody (jako klasyczny przykład podaje się tu przemieszczenie się ryb między stawami hodowlanymi różnych właścicieli w wyniku podniesienia się poziomu wody). Należy zaznaczyć, że odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia obciąża wzbogaconego niezależnie od rodzaju zdarzenia, w wyniku którego uzyskał on korzyść majątkową.

Skutkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest obowiązek wzbogaconego wydania uzyskanych korzyści osobie zubożonej. W pierwszej kolejności, wydanie korzyści powinno nastąpić w naturze. Wzbogacony powinien wydać zubożonemu to, co bez podstawy prawnej uzyskał, jak również pożytki, jakie przyniósł mu przedmiot wzbogacenia. Dopiero w przypadku, gdy zwrot w naturze jest fizycznie niemożliwy (np. gdy rzecz została utracona, sprzedana lub zniszczona), wzbogacony powinien wydać wartość uzyskanej korzyści. Istotne jest przy tym, że brana jest tu pod uwagę aktualna wartość wzbogacenia, nie zaś wartość z chwili uzyskania przysporzenia.

Podsumowując, bezpodstawne wzbogacenie polega na osiągnięciu korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby (np. gdy ktoś nieświadomie dokonuje zapłaty, nie będąc do tego zobowiązanym). Skutkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest obowiązek wzbogacanego do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe (np. rzecz zostałaby sprzedana lub utracona) do zwrotu jej wartości osobie, kosztem której korzyść została uzyskana.

Krzysztof Niepytalski, aplikant radcowski
Tomasz Pietrzak, młodszy prawnik

M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna