Kiedy fiskus wezwie do złożenia wyjaśnień

 

 

Przepisy podatkowe ograniczają możliwość wzywania stron lub innych uczestników postępowania podatkowego, gdy jest to niezbędne, dla wyjaśnienia stanu faktycznego lub rozstrzygnięcia sprawy, co w praktyce należy przez to rozumieć?

Obecne brzmienie art. 155 par. 1 Ordynacji podatkowej zostało doprecyzowane w nowelizacji z 2002 roku. Wówczas wprowadzono przy wezwaniach, które z istoty swojej są jednostronną czynnością organu podatkowego, ograniczenie o charakterze klauzuli generalnej: niezbędność wyjaśnienia lub rozstrzygnięcia sprawy. Należy stwierdzić, iż organ podatkowy nie może dowolnie, niezależnie od potrzeb związanych z postępowaniem podatkowym, wzywać stronę, świadków, biegłych lub inne osoby do złożenia wyjaśnień lub dokonania innej czynności. Takie działanie pozostawałoby w sprzeczności przede wszystkim z zasadami ogólnymi postępowania podatkowego, w świetle których organ podatkowy powinien działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się najprostszymi środkami do osiągnięcia celu, jakim jest zakończenie postępowania (art. 125 par. 1 Ordynacji).

Przedłużanie postępowania poprzez wzywanie zbyt dużej liczby świadków, czy to przez organ podatkowy, czy przez stronę, można również traktować jako swoiste nadużycie prawa. Jeżeli tego typu działanie podejmuje strona, wówczas organ podatkowy może nie uwzględnić zgłoszonego dowodu (art. 188 Ordynacji). Natomiast przy wzywaniu wielu świadków przez organ podatkowy, strona ma wyłącznie możliwość złożenia skargi do organu wyższego stopnia w trybie przepisów działu VIII kodeksu postępowania administracyjnego, przy czym trzeba pamiętać, że jakiekolwiek działanie organu, w tym również dokonywanie wezwań, powinno służyć dokładnemu wyjaśnieniu stanu faktycznego oraz załatwieniu sprawy (art. 122 Ordynacji). Jest to ograniczenie, którego ewentualne naruszenie może stanowić podstawę do uchylenia decyzji oraz żądania przez stronę odszkodowania.

Czy wezwanie przez urząd skarbowy zawsze musi być dokonane na piśmie?

Zasady postępowania podatkowego nakazują dokonywaniać wszystkich czynności w formie pisemnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 126 Ordynacji). Przy wezwaniach ustawodawca doprecyzowuje, iż co do zasady powinno mieć ono formę pisemną o treści obejmującej elementy wymienione w art. 159 Ordynacji, tj. określać, kto i kogo wzywa, w jakiej sprawie i w jakim charakterze, jaki jest termin stawiennictwa, skutki niestawiennictwa oraz podpis pracownika organu podatkowego. W sprawach uzasadnionych ważnym interesem adresata lub gdy stan sprawy tego wymaga, wezwania można dokonać innymi środkami komunikacji, np. telefonicznie (art. 160 Ordynacji). W takim przypadku niezbędne jest przekazanie wzywanemu wszystkich tych informacji, które powinny być określone w formie pisemnej.

Wezwanie inne niż w formie pisemnej jest tylko wówczas skuteczne prawnie, gdy nie ma wątpliwości, że dotarło do adresata we właściwej treści i w odpowiednim terminie. W praktyce nakłada to na organy podatkowe konieczność udowodnienia, iż niestawiennictwo podatnika było uzasadnione jego zaniedbaniem, a nie np. brakiem wezwania. Może to nieść ze sobą istotne trudności, co w konsekwencji przesądza o rzadkim stosowaniu sankcji za niestawiennictwo na wezwanie inne niż w formie pisemnej.

W jaki sposób przygotować się do wizyty w urzędzie?

Nałożenie na organy podatkowe obowiązku wzywania wyłącznie w sytuacji, gdy jest to niezbędne do wyjaśnienia stanu faktycznego lub rozstrzygnięcia sprawy, powinno poprzez stawiennictwo osoby wzywanej prowadzić do przyspieszenia lub uproszczenia postępowania. Będzie to możliwe tylko wówczas, gdy obecność takiej osoby pozwoli na załatwienie danego problemu. W tym celu powinna ona posiadać ze sobą wszystkie dokumenty, informacje lub inne dowody, które mogłyby się przyczynić do wyjaśnienia sprawy. Mając na uwadze, iż w treści wezwania organ podatkowy ma obowiązek wskazać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze i jakim celu osoba jest wzywana (art. 159 par. 1 pkt 3 Ordynacji), daje jej to możliwość zgromadzenia przed spotkaniem wymaganych informacji.

Niezależnie od tego, czy osoba wezwana powinna przedłożyć odpowiednie dowody, czy też stawić się celem osobistego dokonania określonych czynności, powinna ona posiadać ze sobą dokumenty, które pozwolą na jej identyfikację. W tym wypadku wystarczy ważny dowód osobisty, prawo jazdy lub inny dokument tożsamości. Jeżeli stawiennictwo następuje wraz z pełnomocnikiem lub wzywany jest pełnomocnik, niezbędne jest przedłożenie opłaconego pełnomocnictwa, chyba że uprzednio złożono je do akt sprawy. Równocześnie pełnomocnik także zobowiązany jest do posiadania dokumentów identyfikujących go w zakresie dokonywanych czynności. Należy pamiętać, iż przy pełnomocnictwie treść tego dokumentu powinna obejmować umocowanie do dokonania również tej czynności, która jest przedmiotem wezwania. Ma to istotne znaczenie przy tzw. pełnomocnictwach do dokonania określonej czynności, które nie uprawniają do reprezentacji w pozostałym zakresie. Niezbędne będzie wówczas wystawienie nowego pełnomocnictwa i jego opłacenie.

Czy podatnik zawsze musi stawić się w urzędzie osobiście?

Osobiste stawiennictwo zależy od charakteru sprawy. Przepisy dopuszczają trzy możliwości złożenia wyjaśnień: poprzez stawiennictwo osobiste, przez pełnomocnika lub na piśmie (art. 155 par. 1 Ordynacji). Dodać należy, iż stawiennictwo osobiste zostało ograniczone tylko do obszaru województwa, na którym wzywany zamieszkuje lub przebywa, chyba że on sam zrzekł się tego uprawnienia (art. 156 Ordynacji). Odmowa stawienia się w innym województwie prowadzić będzie do przeprowadzenia czynności przez organ podatkowy, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania wzywanego w ramach tzw. pomocy prawnej.

Wezwanie do osobistego stawiennictwa powinno dotyczyć tylko tych czynności, które nie mogą być załatwione w formie pisemnej, np. konieczność złożenia podpisu przez wzywanego. W innych przypadkach należy umożliwić złożenie wyjaśnień na piśmie, które to działanie jest zgodne ze wspomnianą już zasadą pisemności postępowania. Jeżeli natomiast dochodzi do złożenia oświadczeń osobiście lub przez pełnomocnika, wówczas organ podatkowy zobowiązany jest sporządzić na tę okoliczność protokół (art. 172 par. 2 Ordynacji).

Przepisy wskazują, iż w przypadkach gdy niezbędne jest osobiste stawiennictwo osoby wzywanej ze względu na charakter czynności, organy podatkowe mogą wezwać ją niezależnie od miejsca zamieszkania (art. 158 Ordynacji). W takim wypadku osoba wzywana może dochodzić zwrotu kosztów osobistego stawiennictwa (art. 265 i nast. Ordynacji). W przypadku znacznych odległości należy przyjąć, iż obejmowałyby one zarówno koszty dojazdu, jak i koszty noclegów i inne wydatki z tym związane. W sytuacji gdy wezwanie zostało dokonane na wniosek strony lub w jej interesie albo na jej żądanie, a nie wynika z ustawowego obowiązku nałożonego na organy podatkowe, koszty tego wezwania będzie ponosić strona postępowania (art. 267 Ordynacji).

Jakie mogą być konsekwencje braku odpowiedzi na wezwanie?

Przepisy wskazują, iż nieusprawiedliwione niestawiennictwo może pociągać za sobą sankcję nałożenia grzywny w kwocie do 2,5 tys. zł (art. 262 Ordynacji). Jest to uprawnienie fakultatywne, co oznacza, iż organ podatkowy może ją wymierzyć, ale nie musi. W przypadku nałożenia grzywny, która to czynność następuje w drodze postanowienia, osobie ukaranej przysługuje zażalenie do organu wyższego stopnia. Wnosi się je w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania postanowienia. W tym również terminie należy grzywnę uiścić, pod rygorem jej egzekucji. Przepisy dopuszczają szczególny tryb uchylenia postanowienia o ukaraniu grzywną, jeżeli ukarany złoży w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania postanowienia wniosek o jego uchylenie wraz z usprawiedliwieniem niestawiennictwa. Tego typu uprawnienie organu podatkowego również ma charakter fakultatywny (art. 262 par. 6 Ordynacji).

Często w praktyce można spotkać się ze stanowiskiem, iż ukaranie grzywną nie dotyczy strony postępowania. W świetle art. 262 par. 4 Ordynacji nie można ukarać strony za odmowę składania oświadczeń w związku z jej przesłuchaniem (art. 199 Ordynacji). Oznacza to, iż jakakolwiek inna odmowa, np. niestawienie się celem złożenia brakującego podpisu, może pociągać za sobą ukaranie także strony.

Stosowanie kary grzywny dotyczy wyłącznie sytuacji, gdy osoba prawidłowo wezwana nie stawiła się w organie podatkowym. Jeżeli nie doszło zatem do prawidłowego wezwania, np. brak jest wszystkich elementów wezwania lub nie zostało ono prawidłowo doręczone, brak jest podstaw do ukarania osoby wezwanej nieprawidłowo.

W jakich okolicznościach podatnik może usprawiedliwić brak odpowiedzi na wezwanie i w jaki sposób powinien to zrobić?

Przepis art. 155 par. 2 Ordynacji wskazuje, iż osoba wezwana może nie stawić się z powodu choroby, kalectwa lub innej ważnej przyczyny. W takim przypadku organ podatkowy może przyjąć wyjaśnienie lub zeznanie albo dokonać czynności w miejscu pobytu tej osoby. Oznacza to, iż dla skutecznego usprawiedliwienia niestawiennictwa osoba wezwana powinna wskazać obiektywne przyczyny swojej nieobecności. Może to zrobić zarówno przed, jak i po terminie, na który została wezwana. Przepisy nie narzucają ram czasowych, w obrębie których powinno dojść do wyjaśnienia nieobecności. Przyznają jednakże organom podatkowym fakultatywną możliwość nieuznania złożonych wyjaśnień za wiarygodne. Wówczas mogą bądź ukarać osobę wezwaną grzywną, bądź załatwić sprawę za pośrednictwem wydelegowanego pracownika w miejscu jej pobytu.

Usprawiedliwienie nieobecności powinno opierać się na wiarygodnych dowodach, które powszechnie wykorzystywane są do dokumentowania zaistniałych trudności. Jako przykład wskazać można zaświadczenie lekarskie, które jednakże przesądzać powinno o fizycznej niemożliwości stawiennictwa, a nie tylko o istniejącej chorobie. Brak jest przy tym ograniczeń co do lekarzy, którzy mogą taki dokument wystawić. Treść uprawnień organów podatkowych zawartych w art. 155 par. 2 Ordynacji rozpatrywać należy w świetle zasad doświadczenia życiowego, które pozwala w konkretnej sprawie ocenić, czy złożone usprawiedliwienie nie jest działaniem mającym na celu przedłużenia postępowania podatkowego.

 

Krzysztof Biernacki

doktor, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu