Wartości niematerialne w świetle MSR

Standard określa wartości niematerialne jako nieposiadające postaci fizycznej niepieniężne składniki aktywów, które są możliwe do zidentyfikowania. Jednak nie można na tym poprzestać, ponieważ tak sformułowana definicja nie do końca odzwierciedla istotę rzeczy. Aby jednostka mogła zaliczyć dany składnik do wartości niematerialnych, musi on spełniać łącznie następujące warunki:

1) być możliwy do zidentyfikowania, tzn. aby można go było wyłączyć lub wydzielić z jednostki gospodarczej i sprzedać, przekazać, licencjonować, oddać do odpłatnego użytkowania innym podmiotom (osobom trzecim), zarówno pojedynczo, jak i łącznie;

2) musi on pozostawać pod kontrolą jednostki;

3) zgodnie z przewidywaniami jednostki powinien w przyszłości przynosić korzyści ekonomiczne.

Do wartości niematerialnych zalicza się m.in.: prawa autorskie, licencje, patenty, znaki towarowe, wykazy odbiorców (bazy danych), lojalność odbiorców, wiedzę naukową i techniczną, projektowanie nowych systemów lub procesów, udział przedsiębiorstwa w rynku, prawa marketingowe.

Ujęcie danego składnika jako wartości niematerialnej dopuszczalne jest wyłącznie wtedy, gdy:

1) istnieje prawdopodobieństwo osiągnięcia przez jednostkę przyszłych korzyści ekonomicznych, które będzie można przyporządkować temu składnikowi;

2) jednostka jest w stanie wiarygodnie ustalić cenę nabycia lub koszt wytworzenia danego składnika.

Wycena początkowa

Składnik wartości niematerialnych początkowo wycenia się w cenie nabycia lub koszcie wytworzenia. Najłatwiej jednostka może wycenić składnik wartości niematerialnych, który został nabyty w oddzielnej transakcji, ponieważ wycenia go w cenie nabycia.

Koszty nabycia takiego składnika obejmują:

1) cenę nabycia powiększoną o zapłacone cło, podatki zawarte w cenie, których jednostka nie może jednak odliczyć - pomniejszoną o otrzymane upusty i rabaty;

2) nakłady bezpośrednio związane z przygotowaniem tej wartości niematerialnej do użytkowania zgodnie z jej przeznaczeniem.

Jednostka musi mieć świadomość, że do nakładów bezpośrednich może zaliczyć koszty świadczeń pracowniczych tych pracowników, którzy są bezpośrednio związani z przygotowaniem tego składnika do używania, opłaty za obsługę oraz koszty przeprowadzanych testów np. sprawdzających prawidłowość działania takiego składnika.

Przykład

Spółka nabyła wcześniej zamówiony program komputerowy - nowy proces technologiczny, którego cena transakcji wyniosła 20 000 zł. Ze względu na nową produkcję musiała kupić nowy budynek oraz przeszkolić w tym zakresie swoich pracowników, co łącznie dało 75 000 zł. Ponieważ była to zupełnie nowa produkcja, spółka poniosła opłatę za wdrożenie tego programu w wysokości 1500 zł. oraz przeznaczyła na reklamę 800 zł.

Łączny koszt nabycia takiego programu - nowego cyklu produkcyjnego wyniósł 21 500 zł, ponieważ MSR 38 nie pozwala do kosztu nabycia zaliczyć kosztów reklamy i promocji, nakładów ponoszonych na prowadzenie działalności w nowej lokalizacji oraz kosztów przeszkolenia pracowników (§ 29 MSR 38).

Transakcja połączenia jednostek gospodarczych

Wartości niematerialne, nabyte w drodze połączenia jednostek gospodarczych, ujmowane są w bilansie w wartości godziwej. Wartość ta powinna odzwierciedlać rynkowe oczekiwania dotyczące prawdopodobieństwa, z jakim nabywca osiągnie w przyszłości korzyści ekonomiczne z danego składnika wartości niematerialnych.

Wartość godziwa składników wartości niematerialnych musi być określona odrębnie od wartości firmy. Warunkiem wyceny składnika jest możliwość jego wyodrębnienia jako całości spośród innych składników wartości niematerialnych. Wyjątek w tym zakresie stanowi sytuacja, gdy można wyodrębnić dany składnik, ale tylko i wyłącznie z innym, który jest z nim połączony, np. nabycie tytułu prasowego wraz z bazą prenumeratorów. Wówczas wartość godziwa jest określana dla obu tych składników łącznie.

Nabycie w drodze dotacji

W przypadku nabycia składnika wartości niematerialnych w drodze dotacji lub dotacji rządowych sposób ujęcia danego składnika w bilansie regulują postanowienia MSR 20 „Dotacje rządowe i ujawnianie informacji na temat pomocy rządowej”. Jednostka gospodarcza, nabywająca dany składnik wartości niematerialnych, może go ująć w wartości godziwej lub w wartości nominalnej powiększonej o wszelkie koszty bezpośrednie, poniesione w związku z przystosowaniem danego składnika do użytkowania.

Wymiana aktywów

Przez wymianę aktywów rozumie się nabycie składnika wartości niematerialnych przez wymianę niepieniężnego składnika na inny składnik niepieniężny bądź połączenie składników pieniężnych i niepieniężnych aktywów. Składnik wartości niematerialnych, nabyty w drodze wymiany, ujmowany jest przez jednostkę według wartości godziwej.

W myśl § 46 MSR 38 „Wartości niematerialne” transakcja ma charakter handlowy, gdy:

1) ryzyko, czas i kwota przepływów pieniężnych z otrzymanych aktywów są różne od ryzyka, czasu i kwoty z aktywów przekazanych lub

2) w wyniku tej transakcji (zamiany) zmianie ulega wartość charakterystyczna dla jednostki gospodarczej w części działalności, na którą transakcja wpłynęła, oraz

3) pojawia się różnica pomiędzy wartościami określonymi w powyższych punktach w porównaniu z wartością godziwą wymienionych aktywów i dodatkowo różnica ta musi być znacząca.

W sytuacji gdy transakcja wymiany nie ma handlowego charakteru bądź ustalenie wartości godziwej składnika wartości niematerialnych nie jest możliwe, składnik ten ujmowany jest w wartości bilansowej.

Wytworzenie składnika we własnym zakresie

Wytworzenie składnika wartości niematerialnych we własnym zakresie często sprawia duże trudności z określeniem, czy dany składnik spełnia ustalone w standardzie kryteria ujmowania. Trudności te wynikają z wiarygodnego określenia kosztu wytworzenia wartości niematerialnej, jak również ustalenia, czy dana wartość niematerialna w rzeczywistości powstała, a jeśli tak - to w którym momencie.

By ocenić, czy jednostka może ująć wytworzony składnik, musi podzielić proces jego powstawania na:

1) etap prac badawczych, oraz

2) etap prac rozwojowych.

W przypadku gdy nie jest możliwe wyodrębnienie z procesu realizacji danego przedsięwzięcia wymienionych dwóch etapów prac, wszelkie nakłady poniesione przez jednostkę gospodarczą kwalifikuje się tak, jak gdyby poniesiono je na etapie prac badawczych.

Prace badawcze

Nakłady poniesione przez jednostkę na te prace odnosi się bezpośrednio w koszty okresu, którego dotyczą. Jednostka nigdy nie ujmuje składnika powstałego w wyniku prac badawczych jako wartości niematerialnej. Do tego typu prac zalicza się:

1) działania zmierzające do zdobycia nowej wiedzy,

2) poszukiwanie, ocena i końcowa selekcja sposobu wykorzystania rezultatów prac badawczych lub wiedzy innego rodzaju,

3) poszukiwanie alternatywnych materiałów, urządzeń, produktów, procesów, systemów lub usług,

4) formułowanie, projektowanie, ocena i końcowa selekcja nowych lub udoskonalonych materiałów, urządzeń, produktów, procesów, systemów lub usług.

Etap prac rozwojowych

W odróżnieniu od etapu prac badawczych składnik powstały w tym etapie ujmuje się jako wartość niematerialną, ale wyłącznie wówczas, gdy jednostka może udowodnić:

1) możliwość, z technicznego punktu widzenia, ukończenia prac nad wartością niematerialną, tak by się nadawała do użytkowania,

2) zamiar ukończenia składnika wartości niematerialnych oraz jego użytkowania,

3) zdolność do użytkowania, względnie sprzedaży przedmiotowego składnika,

4) sposób, w jaki sposób składnik ten będzie przysparzał jednostce wpływy pieniężne, np. przez istnienia rynku na składnik, względnie produkty, które będą za jego pomocą wytwarzane,

5) dostępność środków technicznych, finansowych i innych służących ukończeniu prac rozwojowych i użytkowania składnika wartości niematerialnych,

6) wiarygodnego ustalenia nakładów ponoszonych w czasie danego etapu prac.

Do prac rozwojowych Standard 38 zalicza:

1) projektowanie, wykonanie i testowanie prototypów i modeli doświadczalnych, jeszcze przed ich wdrożeniem do produkcji,

2) projektowanie narzędzi, przyrządów do obróbki, form i matryc z wykorzystaniem nowej technologii,

3) projektowanie, wykonywanie i funkcjonowanie linii próbnej, której wielkość nie umożliwia prowadzenia ekonomicznie uzasadnionej produkcji przeznaczonej na sprzedaż,

4) projektowanie, wykorzystanie i testowanie wybranych rozwiązań w zakresie nowych lub udoskonalonych materiałów, urządzeń, produktów, procesów, systemów lub usług.

W związku z wytwarzaniem przez jednostkę gospodarczą składnika wartości niematerialnych we własnym zakresie konieczne staje się określenie kosztu wytworzenia danego składnika.

Koszt wytworzenia takiego składnika obejmuje wszelkie koszty, które mogą być bezpośrednio przyporządkowane tworzeniu, produkcji i przystosowaniu takiego składnika do użytkowania w sposób pierwotnie zamierzony. Do takich kosztów zaliczane będą:

1) nakłady na materiały i usługi wykorzystywane i zużyte do wytworzenia składnika wartości niematerialnych,

2) bezpośrednie koszty świadczeń pracowniczych,

3) amortyzacja wykorzystywanych przy wytwarzaniu składnika wartości niematerialnych,

4) patentów i licencji,

5) koszty opłat za rejestrację tytułu prawnego.

Poza nakładami ponoszonymi w etapie prac badawczych w ciężar rachunku zysków i strat odnoszone są również nakłady na:

1) szkolenia,

2) działalność reklamową i promocyjną,

3) przemieszczenie, reorganizację części lub całości jednostki,

4) rozpoczęcie działalności (oprócz nakładów składających się na cenę nabycia lub koszt wytworzenia).

Z przepisów standardu wyłania się ogólna zasada, iż nakłady ponoszone na składniki wartości niematerialnych i prawnych odnoszone są w koszty w momencie ich poniesienia, chyba że:

1. stanowią element ceny nabycia lub kosztu wytworzenia,

2. składnik wartości niematerialnych nabyto w drodze połączenia jednostek i nie jest możliwe jego ujęcie jako wartości niematerialnej (w tej sytuacji nakłady takie stanowią część wartości firmy).

W przypadku odniesienia nakładów, ponoszonych w związku ze składnikami wartości niematerialnych, w ciężar kosztów, standard nie zezwala na ich aktywowanie w późniejszym terminie.

Nie ujmuje się jako wytworzonego składnika wartości niematerialnych wartości firmy wytworzonej we własnym zakresie.

Przeszacowanie wartości niematerialnych

Po początkowym ujęciu składniki wartości niematerialnych można wycenić:

1) w cenie nabycia lub koszcie wytworzenia, pomniejszonym o umorzenie i łączną kwotę odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości - model oparty na cenie nabycia lub koszcie wytworzenia;

2) w wartości godziwej, pomniejszonej o późniejsze umorzenie i łączną kwotę późniejszych odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości - model oparty na wartości przeszacowanej.

Zgodnie z § 75 MSR 38 przeszacowań, o których mowa wyżej, należy dokonywać regularnie, tak by wartość bilansowa nie różniła się istotnie od wartości, jaka zostałaby ustalona przy zastosowaniu wartości godziwej na dzień bilansowy.

Model oparty na wartości przeszacowanej może zostać zastosowany, gdy istnieje aktywny rynek na dany składnik wartości niematerialnych (pozwala to bowiem na określenie wartości godziwej danego składnika). Brak aktywnego rynku dla określonej wartości niematerialnej wymusza na jednostce zastosowanie modelu opartego na cenie nabycia lub koszcie wytworzenia, także w sytuacji, gdy dany składnik wartości niematerialnych należy do grupy przeszacowanych wartości.

W przypadku gdy ustalenie wartości godziwej przeszacowanego składnika wartości niematerialnej przestaje być możliwe, za wartość bilansową danego składnika przyjmuje się jego wartość na ostatni dzień przeszacowania, pomniejszoną o późniejsze umorzenie, oraz łączną wartość późniejszych odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości. Natomiast gdy odniesienie do aktywnego rynku, a więc ustalenie wartości godziwej danego składnika, staje się możliwe na następny dzień wyceny, od tego momentu dla składnika stosuje się model oparty na wartości przeszacowanej.

Przeszacowanie dotyczy wyłącznie tych wartości niematerialnych, które jednostka wycenia w wartości godziwej. Przeszacowanie składnika wartości niematerialnych może spowodować obniżenie bądź podwyższenie wartości bilansowej.

Gdy w wyniku przeszacowania następuje wzrost wartości, wówczas ten wzrost odnosi się na kapitał i ujmuje jako kapitał z aktualizacji wyceny. Gdyby jednak wcześniej okazało się, że poprzednio w wyniku przeszacowania wartość składnika spadła, wówczas obecną nadwyżkę ujmuje się w rachunku zysków i strat do wysokości poprzedniego spadku wartości.

Natomiast spadek wyceny wartości niematerialnych odnosi się w koszty w rachunku zysków i strat. Jednak spadek wartości z tytułu przeszacowania ujmuje się w kapitale z aktualizacji wyceny do wysokości kwoty uprzednio ujętej w tej pozycji.

Zrealizowana nadwyżka z przeszacowania, ujęta w kapitale rezerwowym z aktualizacji wyceny, podlega przeniesieniu na niepodzielony wynik z lat ubiegłych, z pominięciem rachunku zysków i strat.

Realizacja nadwyżki następuje w momencie zbycia lub wycofania składnika z użytkowania. W przypadku realizacji części nadwyżki w czasie użytkowania składnika kwota nadwyżki stanowi różnicę pomiędzy amortyzacją, liczoną od przeszacowanej wartości bilansowej składnika, a amortyzacją liczoną od kosztu historycznego tegoż składnika.

W sytuacji gdy dany składnik wartości niematerialnych został przeszacowany, standard przewiduje konieczność skorygowania umorzenie do dnia przeszacowania. Umorzenie to ujmowane jest w jeden z następujących sposobów:

1) przekształcane proporcjonalnie do zmiany wartości bilansowej brutto składnika aktywów w taki sposób, aby nastąpiło zrównanie wartości bilansowej składnika do wartości przeszacowanej;

2) odliczane od wartości bilansowej brutto danego składnika, a wartość netto przekształcana do jego wartości przeszacowanej.

Podstawa prawna:

§ 8-87 Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 38.