Strona główna » Księgowość » Warto wiedzieć » Umowy zamiany i umowy barterowe a VAT

Umowy zamiany i umowy barterowe a VAT

18 października 2006, 06:15

Czym jest barter? Jak w przypadku umów barterowych należy ustalić podstawę opodatkowania podatkiem od towarów i usług? Jak ustalić moment powstania obowiązku podatkowego dla poszczególnych transakcji dokonywanych w ramach wymiany barterowej?

We współczesnym obrocie gospodarczym stosunkowo dużą popularnością cieszy się jedna z najstarszych technik handlowych – barter. Jakkolwiek najczęściej znajduje on zastosowanie w transakcjach między podmiotami zagranicznymi, to również w przypadku transakcji krajowych stanowić może sposób na dokonanie wzajemnych rozliczeń pomiędzy przedsiębiorcami. Ten alternatywny dla rozliczeń pieniężnych sposób regulowania wzajemnych zobowiązań może jednak rodzić pewne problemy interpretacyjne, w szczególności w zakresie ustalania podstawy opodatkowania podatkiem od towarów i usług oraz momentu powstania obowiązku podatkowego w tym podatku, zwłaszcza gdy stawki podatku dla towarów lub usług będących przedmiotem barteru są różne, jedno świadczenie przewyższa drugie, albo świadczenia spełniane są w różnych terminach.

Umowy zamiany i umowy barterowe – zakres pojęcia

W przepisach podatkowych pojęcie barteru nie zostało przez ustawodawcę zdefiniowane. W ujęciu słownikowym¹ barter oznacza wymianę jednego towaru na drugi. Wśród występujących w praktyce obrotu gospodarczego określeń barteru spotkać się również można z takimi, jak transakcja barterowa, zamiana, wymiana, transakcja kompensacyjna. Wszystkie te określenia zmierzają jednak do nazwania transakcji, w której do zapłaty dochodzi w inny sposób aniżeli za pomocą rozliczeń pieniężnych.

Zaprezentowana wyżej słownikowa definicja barteru, ograniczająca się jedynie do wymiany jednego towaru na drugi, odpowiada definicji zamiany zawartej w przepisach kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 603 k.c., przez umowę zamiany każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy. Do umowy zamiany odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy o sprzedaży. A zatem na gruncie prawa cywilnego każda ze stron takiej umowy występuje jednocześnie w podwójnej roli: sprzedawcy i kupującego.

Na uwagę zasługuje próba wyjaśnienia istoty transakcji barterowych podjęta w piśmie Ministra Finansów z 29 października 1993 r., nr PO N-722-625/93², w którym wskazano na okoliczność występowania umów barterowych z reguły w transakcjach eksportowo-importowych. W wyjaśnieniu Ministra Finansów czytamy, iż transakcje barterowe polegają, co do zasady, na przenoszeniu własności towaru w zamian za określony ekwiwalent, którym nie jest określona ilość jednostek pieniężnych, lecz inny towar. Cechą charakterystyczną tego rodzaju umów jest to, że żadne ze świadczeń nie polega na zapłacie ceny, a więc, że nie występują w nich świadczenia o charakterze pieniężnym, lecz w naturze. A zatem Minister Finansów potraktował barter jako umowę zamiany z tą różnicą, że barter ograniczył do stosunków eksportowo-importowych.

Zarówno powyższa definicja barteru, jak też kodeksowa definicja umowy zamiany nie wyczerpują jednak zakresu pojęcia transakcji barterowej. W praktyce spotyka się bowiem i takie sytuacje, w których dochodzi do wymiany nie tylko rzeczy, ale również usług, jak też towarów na usługi czy usług na towary. W ten sposób zakres zastosowania barteru w praktyce ulega znacznemu rozszerzeniu. Z punktu widzenia prawa cywilnego fakt, że w przepisach kodeksu cywilnego mówi się o zamianie rzeczy, nie stoi na przeszkodzie, aby wymianę usług, usługi na towar lub towaru na usługę traktować jako umowę nienazwaną, nieco zbliżoną charakterem prawnym do umowy zamiany, o której mowa w art. 603 k.c.³. Umowa barterowa, wykazując cechy zbliżone do umowy zamiany, jest umową konsensualną, odpłatną i wzajemną, rodzącą skutki zobowiązujące dla obu jej stron⁴.

I w takim właśnie rozumieniu, obejmującym zarówno zamianę towarów, wymianę usług, jak i usług na towary oraz towarów na usługi, pojęcie barteru pojawiać się będzie poniżej.

Barter a VAT

Kwalifikacja barteru

Przepisy ustawy o VAT nie zawierają regulacji, która wprost wskazywałaby na umowę zamiany czy umowę barterową jako czynność podlegającą opodatkowaniu VAT. Co do zasady, aby dana czynność mogła zostać uznana za podlegającą opodatkowaniu, musi ona mieć charakter odpłatny, a więc taki, który wymaga zapłaty, wynagrodzenia. Wynagrodzenie natomiast – w potocznym tego słowa znaczeniu – to zapłata za coś, należność. Wynagrodzenia, zapłaty nie można utożsamiać wyłącznie ze świadczeniem o charakterze pieniężnym, natomiast wystarczające będzie, jeżeli wynagrodzenie przybierze konkretny wymiar. Z takim konkretnym wymiarem będziemy mieli do czynienia w przypadkach wymiany barterowej, gdyż możliwe będzie ustalenie wymiernej korzyści uzyskiwanej w zamian za określone inne świadczenie. W związku z tym, że każda czynność dokonywana przez podatnika VAT na terytorium kraju (Polski) za wynagrodzeniem jest albo odpłatną dostawą, albo odpłatnym świadczeniem usług, co wynika z art. 7 oraz art. 8 ustawy o VAT, każdą transakcję barterową możemy w zasadzie sprowadzić do kategorii dostawy towarów lub świadczenia usług.

Barter a podstawa opodatkowania

Stosownie do art. 29 ust. 1 ustawy o VAT, podstawą opodatkowania jest obrót, z zastrzeżeniem ust. 2–22, art. 30–32, art. 119 oraz art. 120 ust. 4 i 5 ustawy o VAT. Obrotem natomiast jest kwota należna z tytułu sprzedaży, pomniejszona o kwotę należnego podatku, obejmująca całość świadczenia należnego od nabywcy. Jeśli
jednak należność jest określona w naturze, co będzie miało miejsce właśnie w przypadku transakcji barterowych, to – w myśl art. 29 ust. 3 ustawy o VAT – jako podstawę opodatkowania przyjmuje się wartość świadczenia obliczoną na podstawie przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości lub na danym rynku w dniu wykonania świadczenia, pomniejszonych o podatek.

PRZYKŁAD

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ALFA zawarła 10 kwietnia 2006 r. ze spółką z ograniczoną odpowiedzialnością BETA umowę, na podstawie której zobowiązała się dostarczyć do magazynu BETA 200 ton węgla kamiennego, w zamian za co BETA zobowiązała się wznieść na nieruchomości spółki ALFA konstrukcję stalową nowego magazynu o kubaturze 15 000 m³. W zawartej umowie strony zapisały, że wartość węgla wynosi 72 000 zł + VAT, a wartość usługi budowlanej – 72 500 zł + VAT.

Dostawa węgla nastąpiła 16 czerwca 2006 r. Przeciętna wartość 1 tony węgla w miejscu prowadzenia przez spółkę ALFA działalności gospodarczej wynosiła w dniu dokonania dostawy 445 zł brutto. Stosując zasady określone w art. 29 ust. 3 ustawy o VAT, w przypadku dostawy węgla w przedstawionej sytuacji podstawa opodatkowania wyniosła 72 950 zł (364,75 zł x 200 ton).

Powyższe zasady znajdą zastosowanie w tych sytuacjach, w których wymiana barterowa odbywa się zgodnie z umowami określającymi przedmiot i wartość wzajemnych świadczeń. W przypadku wykonania czynności podlegających opodatkowaniu, o których mowa w art. 5 ustawy o VAT, dla których nie została ustalona cena, podstawa opodatkowania określana jest zgodnie z regułami wyrażonymi w art. 29 ust. 9 ustawy o VAT. Przepis ten stanowi, że w takich sytuacjach podstawą opodatkowania jest wartość towarów lub usług obliczona według cen stosowanych w obrotach z głównym odbiorcą (odbiorcami), a w przypadku braku odbiorcy – według przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości lub na danym rynku z dnia wykonania tych czynności, pomniejszona o kwotę należnego podatku, z zastrzeżeniem art. 29 ust. 10 i 12 ustawy o VAT.

PRZYKŁAD

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością XY zawarła z Janem Kowalskim, prowadzącym działalność gospodarczą w zakresie usług projektowych, umowę, na podstawie której zobowiązał się on sporządzić w terminie 3 miesięcy od dnia podpisania umowy projekt rozbudowy kompleksu biurowego należącego do spółki. Spółka XY zobowiązała się w zamian za tę usługę do przeprowadzenia kampanii reklamowej promującej usługi projektowe Jana Kowalskiego. W zawartej umowie strony nie określiły wartości wzajemnych świadczeń, a zatem ustalenie podstawy opodatkowania zgodnie z art. 29 ust. 3 ustawy o VAT nie jest możliwe. W takich przypadkach podstawę opodatkowania oblicza się z zastosowaniem reguł wskazanych w art. 29 ust. 9 ustawy o VAT, tj. według cen stosowanych w obrotach z głównym odbiorcą (odbiorcami), albo według przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości lub na danym rynku z dnia wykonania tych czynności, pomniejszonych o kwotę należnego podatku.

Jak pokazują powyższe przykłady, regulowanie należności za dostarczone towary lub wykonane usługi innymi towarami lub usługami rodzi obowiązek sprowadzenia ich do wartości wyrażonych w pieniądzu i uwzględnienia w dokonywanych rozliczeniach podatkowych.

Dużo więcej problemów interpretacyjnych rodzi sytuacja, w której do świadczeń wzajemnych w postaci towarów lub usług dochodzi nie jednocześnie, lecz w pewnych odstępach czasowych.

PRZYKŁAD

AB Spółka Akcyjna, zajmująca się produkcją ogrodzeń metalowych, podpisała ze swoim dostawcą – hutą umowę barterową, w której określono, że AB wykona dla huty i dostarczy transportem własnym określoną ilość przęseł ogrodzenia stalowego na łączną kwotę 50 000 zł + VAT, zaś huta w zamian dostarczy jednorazowo określoną ilość surowca (stali) o tej samej wartości. Spółka AB dokonała dostawy ogrodzenia w maju 2006 r., huta zaś, w związku z przejściowymi trudnościami produkcyjnymi, dokonała dostawy surowca na rzecz spółki AB w dwóch równych częściach – w maju i lipcu 2006 r.

Wątpliwości budzi, czy jako podstawę opodatkowania należy przyjąć całość świadczenia, którego wartość została określona w umowie w naturze, czy też podstawę opodatkowania należałoby niejako „podzielić” i uznać za nią jedynie tę cześć świadczenia, która faktycznie zostaje wykonana. Jakkolwiek z brzmienia art. 29 ust. 3 i 9 ustawy o VAT nie wynika wprost wymóg przyjęcia jako podstawy opodatkowania tej części świadczenia, która faktycznie zostaje wykonana, to takie właśnie rozumienie tych przepisów wydaje się być poprawne, zwłaszcza w zestawieniu z przepisami wskazującymi na zasady powstania obowiązku podatkowego.

Sporo problemów rodzi także sposób ustalenia podstawy opodatkowania w tych przypadkach, w których należność z tytułu dostawy towarów lub świadczenia usług przybiera postać mieszaną, tzn. częściowo określona jest w naturze, częściowo zaś w formie pieniężnej.

PRZYKŁAD

ABC Spółka Akcyjna, będąca właścicielem niezabudowanej nieruchomości gruntowej przeznaczonej pod zabudowę, o wartości szacunkowej 1 200 000 zł, zlokalizowanej blisko centrum miasta, zawarła ze spółką z ograniczoną odpowiedzialnością XYZ, będącą właścicielem innej niezabudowanej nieruchomości gruntowej przeznaczonej pod zabudowę, o wartości szacunkowej 1 500 000 zł, umowę, na podstawie której spółki dokonały zamiany tych nieruchomości, przy czym spółka ABC została zobowiązana do dopłaty na rzecz spółki XYZ kwoty 300 000 zł z tytułu różnicy wartości nieruchomości.

Częstokroć podstawa opodatkowania w takich przypadkach określana jest w wysokości różnicy wartości pomiędzy towarami lub usługami będącymi przedmiotem wymiany. Tego typu działanie nie jest jednak prawidłowe, na co zwracają uwagę organy podatkowe⁵. Podstawą opodatkowania nie jest różnica między podlegającymi zamianie towarami lub usługami, lecz wartość towarów lub usług będących przedmiotem barteru, ustalona zgodnie z regułami określonymi w art. 29 ust. 3 oraz ust. 9 ustawy o VAT.

Barter a moment powstania obowiązku podatkowego

W myśl art. 19 ust. 1 ustawy o VAT, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wydania towaru lub wykonania usługi, jeżeli zaś podatnik wysyła towar nabywcy lub wskazanej przez niego osobie trzeciej, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wydania towaru jednej z tych osób (art. 19 ust. 2 ustawy o VAT). W przypadku podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, będących podatnikami czynnymi VAT, decydujące znaczenie dla ustalenia momentu powstania podatkowego będzie miał jednak przepis art. 19 ust. 4 ustawy o VAT. Stanowi on, że jeżeli dostawa towaru lub wykonanie usługi powinny być potwierdzone fakturą, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wystawienia faktury, nie później jednak niż w siódmym dniu, licząc od dnia wydania towaru lub wykonania usługi. Na podstawie art. 19 ust. 5 ustawy o VAT powyższa zasada znajduje odpowiednie zastosowanie do faktur za częściowe wykonanie usługi.

Jaki należy zatem przyjąć moment powstania obowiązku podatkowego dla poszczególnych transakcji dokonywanych w ramach wymiany barterowej?

Decydujące znaczenie dla ustalenia tego momentu ma fakt, że wykonywane w ramach barteru świadczenia stanowią odrębne względem siebie czynności podlegające opodatkowaniu – dostawę towarów albo świadczenie usług. Stwierdzenie to jest o tyle istotne, że wskazuje na konieczność odrębnego ustalania momentu powstania obowiązku podatkowego dla poszczególnych czynności dokonywanych w ramach wymiany, z uwzględnieniem przedmiotu świadczenia.

W związku z tym rodzi się pytanie o możliwość wystawiania faktur zaliczkowych, gdy podatnik, który dokonał dostawy towarów lub świadczył usługę, otrzyma w zamian jedynie część świadczenia wzajemnego. W takim przypadku – ze względu na fakt, iż dokonywane transakcje w ramach świadczeń wzajemnych należy traktować jako odrębne czynności opodatkowane, jak również ze względu na ciążący na podmiocie dokonującym takiej czynności obowiązek jej udokumentowania według zasad określonych we właściwych przepisach – nie wydaje się być zasadne traktowanie takich dostaw czy też wykonanych usług jako zaliczki.

Podstawa prawna:

• ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.),

• ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535 z późn.zm.).

¹ Zob. np. http://slownik.ksiegarnia.pila.pl.

² „Serwis Podatkowy” 1996, nr 2, s. 9.

³ Por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Lublinie z 9 grudnia 1994 r., sygn. akt SA/Lu 173/94, „Monitor Podatkowy” 1995, nr 7, s. 221.

⁴ Zob. wyrok Sądu Najwyższego z 26 sierpnia 2004 r., sygn. akt I CK 210/04, „Biuletyn Skarbowy” 2005, nr 2, s. 13.

⁵ Zob. informacja o zakresie stosowania przepisów prawa podatkowego wydana przez Pierwszy Urząd Skarbowy w Rzeszowie 30 lipca 2004 r., nr IUSII/443-41/04, opubl. na www.mofnet.gov.pl; postanowienie w sprawie interpretacji prawa podatkowego wydane przez Urząd Skarbowy w Sosnowcu 2 września 2005 r., nr PPIV/443-76/05, opubl. na www.mofnet.gov.pl.

Anna Piszcz, Przemysław Piszcz

Reklama

Źródło: Prawo Przedsiębiorcy

Wersja do druku

Napisz do nas Zapisz się na newsletter

Udostępnij na Linkedin

Udostępnij

Podziel się na Facebook

Podziel się

Wyślij na Twitter

Wyślij

Czy ten artykuł był przydatny?