Potrącenie wierzytelności przy upadłości

Potrącenie wierzytelności w stosunku do upadłego znajdującego w się w upadłości jest jedną z niekwestionowanych przez prawo i praktykę form zaspokajania wierzytelności w toku postępowania upadłościowego. Dzięki niej wierzyciel upadłościowy zyskuje możliwość zaspokojenia swoich roszczeń z pominięciem procedury podziału środków masy upadłości. Jednak ze względu na konieczność  zapewnienia prawidłowego funkcjonowania zasady równego zaspokojenia wierzycieli wskazana, w świetle ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2003 roku, nr 60, poz. 535 ze zm., dalej „PrUpN”), podlega pewnym ograniczeniom.

Jak wpływa na majątek wspólny ma upadłość jednego z małżonków

W myśl postanowień art. 94 ust. 1  PrUpN skuteczne potrącenie wierzytelności wobec upadłego jest wykluczone w przypadku, gdy do nabycia wierzytelności w formie przelewu lub indosu doszło już po ogłoszeniu upadłości, jak również gdy dłużnik upadłego nabył ją w roku poprzedzającym dzień ogłoszenia upadłości, a wiedział już o istnieniu podstaw do jej ogłoszenia. Mając na uwadze redakcję przepisu należy zauważyć, że ustawodawca skonstruował w nim wyłączenie bezwzględne odnoszące się do czynności potrącenia po chwili ogłoszenia upadłości oraz względne dla czynności dokonanych w ciągu ostatniego roku przed dniem jej ogłoszenia, a zależne od stanu świadomości osoby w niej uczestniczącej.

W tym kontekście interesujące wydaje się, jak należałoby ocenić skuteczność czynności, w której dłużnik upadłego objętego postępowaniem upadłościowym prowadzącym do likwidacji jego majątku, przy spełnieniu szczegółowych przesłanek z przepisu art. 94 ust. 1 PrUpN in fine, nabywa wierzytelność w drodze przelewu, a następnie przedstawia ją upadłemu do potrącenia. Czy taka czynność będzie prowadzić do umorzenia zobowiązania do wysokości wierzytelności niższej zgodnie z postanowieniami art. 498 § 2  ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 roku,  nr 16 poz. 93 ze zm., dalej „KC”)?

Firmy mają problemy z uzyskaniem należności z faktur

Mimo, że literalne brzmienie przepisu zdaje się odpowiadać na powyższej przedstawione pytanie negatywnie, na przestrzeni lat zagadnienie to stwarzało pewne kontrowersje wśród komentatorów, również Sąd Najwyższy nie wypracował jednolitego stanowiska w tym zakresie.

Pewna grupa orzeczeń, w tym orzeczenie z dnia 15 grudnia 1994 roku o sygn. akt ICRN 149/94, wskazywała na skuteczność czynności potrącenia dokonanej przez dłużnika wzajemnego w krytycznym ostatnim roku przed ogłoszeniem upadłości. W tezie wyroku znajdujemy  stwierdzenie, że oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w drodze przelewu lub indosu wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości, powoduje umorzenie wierzytelności. Stanowisko takie uzasadnił okolicznością, iż jeżeli oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, to należy przyjąć, że materialnoprawny skutek umorzenia następuje w tej chwili. Oznacza to, że w chwili ogłoszenia upadłości wskazane zobowiązania nie istnieją, więc nie mogą wchodzić do masy upadłości, a jako takie też nie będą obejmowane zakresem PrUpN.

Zapraszamy do dyskusji na forum Księgowość

Zgoła odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w uchwale z dnia 21 sierpnia 2003 roku (sygn. akt III CZP 48/03) orzekając o braku możliwości uznania za skuteczne potrącenia dokonanego w oparciu o wierzytelności nabyte w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości szczególnie, gdy dłużnik masy upadłościowej wiedział o złej kondycji finansowej partnera handlowego. Wskazał w nim na istotę potrącenia, która pozwala na zaspokojenie cudzej wierzytelności przy jednoczesnej egzekucji świadczenia przysługującego potrącającemu. W przypadku, gdy wierzycieli jest kilku, a nie są oni wierzycielami wzajemnymi dłużnika, potrącający znajduje się w sytuacji niezwykle komfortowej. Posiada bowiem możliwość pomniejszenia wartości majątku dłużnika o wysokość swojej wierzytelności, bez względu na jej wielkość i zdolność do zaspokojenia roszczeń pozostałych dłużników. Należy zauważyć, że w przypadku braku potrącenia, nieuszczuplony majątek dłużnika mógłby stanowić zabezpieczenie spłaty pozostałych wierzytelności przez dłużnika. Dlatego też tak istotne jest ostrożne stosowanie instytucji potrącenia w świetle postępowania upadłościowego. Zbyt liberalne podejście mogłoby prowadzić do nadmiernej faworyzacji interesu wierzyciela wzajemnego, przy jednoczesnym pokrzywdzeniu innych wierzycieli masy upadłościowej.

Wobec braku wypracowanej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego w przedmiotowym zakresie, w pełni uzasadnione wydają się wątpliwości, które powoził Sąd Apelacyjny w Krakowie, a które stały się przyczynkiem do wydania przez Sąd Najwyższy, niejako podsumowującego wskazane rozbieżności, wyroku w dniu 4 września 2013 roku (sygn. akt III CZP 26/13). Sąd Najwyższy orzekając w powiększonym składzie siedmiu sędziów uznał w rezultacie rozważań, że „oświadczenie o potrąceniu złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, obejmującej likwidację majątku upadłego, przez jego dłużnika, który nabył wierzytelność w drodze przelewu w okresie roku przed dniem ogłoszenia upadłości wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, nie powoduje umorzenia wierzytelności”.

Procedura zawieszenia działalności gospodarczej

Wskazana uchwała nie została jeszcze uzasadniona, niemniej  należy przypuszczać, że Sąd Najwyższy odwoła się w nim do argumentacji hołdującej konieczności zabezpieczenia interesów ogółu wierzycieli masy upadłościowej. Co więcej, jak wskazywano na wstępie, przyjęcie takiego rozwiązania zdaje się również odpowiadać ratio legis przepisów 94 i n. PrUpN. Wysoce niepożądane bowiem byłoby dopuszczenie do sytuacji, w której wierzyciele wiedząc o złej sytuacji materialnej dłużnika, będą z pokrzywdzeniem innych, nabywać długi takiego podmiotu, czasem nawet ze stratą, wyłącznie w celu pominięcia procedury podziału. Podejmowania takich właśnie działań, które de facto zmierzają do nadużywania prawa chciał bowiem, jak się wydaje, uniknąć ustawodawca wprowadzając do PrUpN przepis art. 94 ust. 1.

Ubezpieczenie OC członków zarządu spółek kapitałowych

Julia Regulska, radca prawny