Organy podatkowe kontrolują nasze podatki, prowadzą postępowania oraz wydają decyzje. Podczas kontroli zazwyczaj fiskus sprawdza prawidłowość wywiązywania się przez podatników we właściwy sposób z obowiązków podatkowych.
SPIS TREŚCI
PORADY PRAWNE
AKTY PRAWNE
Kontrola podatkowa
Główne prawa kontrolerów zostały zawarte w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.; dalej Ordynacja podatkowa), a także w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 65 z późn. zm.).
Już na wstępie trzeba wyjaśnić, że kontrolę podatkową przeprowadzają organy podatkowe pierwszej instancji u podatników, płatników, inkasentów oraz następców prawnych. Kontrola podatkowa podejmowana jest z urzędu. Celem kontroli podatkowej jest sprawdzenie, czy kontrolowani wywiązują się z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego.
W tym miejscu warto podkreślić, że przez kontrolowanego należy rozumieć również osobę prawną podlegającą na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu. Tak też rozumiane jest pojęcie kontrolowanego w art. 281 Ordynacji podatkowej. Kontrolowanym jest zatem podmiot prawa podatkowego, a nie jego zarząd. Inspektor kontroli nie ma obowiązku prowadzenia postępowania z udziałem wszystkim członków aktualnego zarządu bądź osób będących członkami zarządu w okresie kontrolowanym. Takie stanowisko zajął NSA w wyroku z 12 stycznia 2000 r. (sygn. akt III SA 33/99, niepublikowany).
W innym wyroku, z 4 marca 1998 r. (sygn. akt I SA/Ka 1330/96, niepublikowany), NSA wskazał, że przeprowadzenie kontroli w obecności księgowego firmy, wobec nieobecności podatnika i ustanowionego przez niego do prowadzenia działalności gospodarczej pełnomocnika, w pełni odpowiada prawu.
Zgoda przełożonego
Kontrola podatkowa nie może być przeprowadzana przez urzędnika według jego widzimisię. Wszystko musi być zgodne z prawem. Najważniejsze jest to, że o wszczęciu takiej kontroli musi być zawiadomiony przełożony urzędnika.
Kontrola podatkowa jest przeprowadzana na podstawie imiennego upoważnienia udzielonego przez:
• naczelnika urzędu skarbowego lub osobę zastępującą naczelnika urzędu skarbowego – pracownikom tego urzędu,
• naczelnika urzędu celnego lub osobę zastępującą naczelnika urzędu celnego – funkcjonariuszom celnym oraz pracownikom tego urzędu,
• wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa lub osobę zastępującą wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa – pracownikom urzędu gminy (miasta), starostwa lub urzędu marszałkowskiego,
• ministra właściwego do spraw finansów publicznych lub osobę zastępującą ministra właściwego do spraw finansów publicznych – pracownikom urzędu obsługującego tego ministra.
Rozpoczęcie sprawdzania
Wszczęcie kontroli podatkowej następuje przez doręczenie kontrolowanemu lub osobie upoważnionej do reprezentowania podatnika podczas tej kontroli, upoważnienia do jej przeprowadzenia oraz okazanie legitymacji służbowej. Kontrolowany jest zobowiązany wskazać osobę, która będzie go reprezentowała w trakcie kontroli, w czasie jego nieobecności, jeżeli wcześniej tego nie zrobił.
Jeżeli kontrolowanym jest osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, upoważnienie doręcza się oraz okazuje legitymację służbową członkowi zarządu, wspólnikowi, innej osobie upoważnionej do reprezentowania kontrolowanego lub prowadzenia jego spraw albo osobie wyznaczonej przez podatnika.
W razie nieobecności kontrolowanego lub osób reprezentujących podatnika, kontrolujący wzywa kontrolowanego lub osobę wskazaną do stawienia się w miejscu, w którym można prowadzić czynności kontrolne następnego dnia po upływie 7 dni od dnia doręczenia wezwania. W przypadku niestawienia się kontrolowanego w wyznaczonym terminie wszczęcie kontroli następuje w dniu upływu tego terminu. Upoważnienie do kontroli doręcza się kontrolowanemu lub osobie upoważnionej, gdy stawi się w miejscu prowadzenia kontroli.
Jeśli kontrolerzy podatkowi zawitają już do podatnika, warto wiedzieć, że urzędnicy mają prawo skontrolować nie tylko samego podatnika, u którego rozpoczynają czynności kontrolne, ale także jego kontrahentów.
Dokumenty od kontrahentów
Ministerstwo Finansów w piśmie z dnia 12 lipca 2005 r. (nr SP1/768/033-235/1584/04/AA) zwróciło uwagę, że organ podatkowy, w związku z prowadzonym postępowaniem podatkowym lub kontrolą podatkową, może zażądać od kontrahentów podatnika wykonujących działalność gospodarczą przedstawienia dokumentów, w zakresie objętym kontrolą u podatnika, w celu sprawdzenia ich prawidłowości i rzetelności. Oznacza to, że sprawdzenie prawidłowości i rzetelności dokumentów podatnika u jego kontrahentów będzie się odbywać w organie podatkowym w ramach czynności sprawdzających. Co ważne, dokonywana czynność sprawdzająca nie wymaga wydania szczególnego upoważnienia. Czynności sprawdzające nie stanowią czynności kontroli podatkowej, a zatem okres oczekiwania na protokół z czynności sprawdzających nie jest wliczany do czasu trwania kontroli ani też nie wymaga zawieszenia kontroli podatkowej. Natomiast dokumenty zgromadzone w ramach czynności sprawdzających mogą stanowić odpowiednio załącznik do protokołu lub jeden z dowodów w postępowaniu podatkowym, odrębny od dowodów zgromadzonych w toku kontroli podatkowej, w zależności do tego, czy czynności te zostaną przeprowadzone przed lub po zakończeniu kontroli podatkowej.
Ministerstwo wyjaśniło także, że organ podatkowy uprawniony jest, w związku z prowadzoną kontrolą podatkową, do żądania – od kontrahentów podatnika wykonujących działalność gospodarczą – przedstawienia dokumentów, w zakresie objętym kontrolą u podatnika, w celu sprawdzenia ich prawidłowości i rzetelności. Przepis ten zawęża zakres podmiotowy tych czynności sprawdzających do kontrahentów podatnika wykonujących działalność gospodarczą, przy czym chodzi tu o wykonywanie działalności gospodarczej przez kontrahenta w okresie objętym kontrolą u podatnika. A zatem zakończenie wykonywania działalności gospodarczej przez osobę fizyczną (kontrahenta) nie stanowi przeszkody do przeprowadzenia czynności sprawdzających dokumentów dotyczących okresu objętego kontrolą, w którym osoba fizyczna wykonywała działalność gospodarczą.
Co zawiera upoważnienie do przeprowadzenia kontroli podatkowej
• Oznaczenie organu, datę i miejsce wystawienia upoważnienia
• Wskazanie podstawy prawnej
• Imię i nazwisko kontrolującego (kontrolujących)
• Numer legitymacji służbowej kontrolującego (kontrolujących)
• Oznaczenie kontrolowanego
• Określenie zakresu kontroli
• Datę rozpoczęcia i przewidywany termin zakończenia kontroli
• Podpis osoby udzielającej upoważnienia, z podaniem zajmowanego stanowiska lub funkcji
• Pouczenie o prawach i obowiązkach kontrolowanego wynikających z Ordynacji podatkowej.
Niezwłoczne podjęcie kontroli
W przypadku gdy okoliczności faktyczne uzasadniają niezwłoczne podjęcie kontroli, a w szczególności istnieje ryzyko utraty materiału dowodowego lub istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, kontrola podatkowa może być wszczęta po okazaniu legitymacji służbowej kontrolowanemu lub osobie upoważnionej. W takim przypadku należy bez zbędnej zwłoki, jednak nie później niż w terminie 3 dni od dnia wszczęcia kontroli, doręczyć upoważnienie do przeprowadzenia kontroli.
Nieobecność kontrolowanego
Kontrolowany jest zobowiązany wskazać osobę, która będzie go zastępowała w trakcie kontroli, w czasie jego nieobecności (pełnomocnik tymczasowy – na czas nieobecności), jeżeli nie wskazał tej osoby w trybie art. 281a (pełnomocnik ogólny w kontroli podatkowej). Ustanowienie pełnomocnika ogólnego, zgodnie z art. 281a, zwalnia z obowiązku ustanowienia pełnomocnika tymczasowego. Trzeba pamiętać, że kto w zakresie wykonywanej działalności gospodarczej nie wykonuje obowiązku pisemnego wskazania osoby upoważnionej do reprezentowania w trakcie kontroli, podlega karze grzywny nie niższej niż 1000 zł zgodnie z art. 601 par. 7 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. nr 12, poz. 114 z późn. zm.).
Jak już wspominałam wcześniej, w razie nieobecności kontrolowanego lub osób upoważnionych kontrolujący zawiadamia kontrolowanego lub osobę wskazaną o obowiązku stawienia się w miejscu, w którym można prowadzić czynności kontrolne następnego dnia po upływie 7 dni od dnia doręczenia wezwania.
W przypadku gdy z powodu nieobecności kontrolowanego jest niemożliwe prowadzenie czynności kontrolnych, w szczególności nie jest zapewniony dostęp do dokumentów związanych z przedmiotem kontroli – następuje zawieszenie kontroli podatkowej do czasu umożliwienia przeprowadzenia tych czynności. Zawieszenie kontroli podatkowej powinno nastąpić w formie postanowienia. Jednak zawieszenie kontroli nie zwalnia kontrolującego z obowiązku zawiadomienia kontrolowanego o przedłużeniu terminu zakończenia kontroli. W takim przypadku mogą jednak wystąpić trudności w precyzyjnym ustaleniu momentu ustania okoliczności uniemożliwiających przeprowadzenie czynności kontrolnych, a w konsekwencji ze wskazaniem nowego terminu zakończenia kontroli. W związku z tym w zawiadomieniu o przedłużeniu kontroli przy określeniu nowego terminu zakończenia kontroli należy uwzględnić okres zawieszenia kontroli oraz czas niezbędny na przeprowadzenie czynności kontrolnych (w granicach przysługujących limitów czasowych).
W takim przypadku nie jest możliwe podawanie konkretnej daty – terminu zakończenia kontroli, gdyż kontrolujący zwykle nie będzie znał czasu nieobecności kontrolowanego (pełnomocnika lub osoby reprezentującej kontrolowanego). Nowy termin zakończenia kontroli powinien być wskazany poprzez odniesienie się do dnia, w którym kontrolowany umożliwił przeprowadzenie czynności kontrolnych, a w szczególności zapewnił dostęp do dokumentów związanych z przedmiotem kontroli, np. „kontrola zostanie zakończona w terminie.... dni od dnia, w którym kontrolowany zapewni dostęp do dokumentów związanych z przedmiotem kontroli”. Trzeba pamiętać, że do czasu trwania kontroli nie wlicza się okresu zawieszenia.
kwencji ze wskazaniem nowego terminu zakończenia kontroli. W związku z tym w zawiadomieniu o przedłużeniu kontroli przy określeniu nowego terminu zakończenia kontroli należy uwzględnić okres zawieszenia kontroli oraz czas niezbędny na przeprowadzenie czynności kontrolnych (w granicach przysługujących limitów czasowych).
W takim przypadku nie jest możliwe podawanie konkretnej daty – terminu zakończenia kontroli, gdyż kontrolujący zwykle nie będzie znał czasu nieobecności kontrolowanego (pełnomocnika lub osoby reprezentującej kontrolowanego). Nowy termin zakończenia kontroli powinien być wskazany poprzez odniesienie się do dnia, w którym kontrolowany umożliwił przeprowadzenie czynności kontrolnych, a w szczególności zapewnił dostęp do dokumentów związanych z przedmiotem kontroli, np. „kontrola zostanie zakończona w terminie.... dni od dnia, w którym kontrolowany zapewni dostęp do dokumentów związanych z przedmiotem kontroli”. Trzeba pamiętać, że do czasu trwania kontroli nie wlicza się okresu zawieszenia.
Zakończenie bez zbędnej zwłoki
Kontrola powinna zostać zakończona bez zbędnej zwłoki, jednak nie później niż w terminie wskazanym w upoważnieniu do jej przeprowadzenia.
O każdym przypadku niezakończenia kontroli w terminie wskazanym w upoważnieniu kontrolujący zobowiązany jest zawiadomić kontrolowanego, podając przyczyny przedłużenia terminu zakończenia kontroli i wskazując nowy termin jej zakończenia. Dokumenty dotyczące czynności kontrolnych dokonanych po upływie tego terminu nie stanowią dowodu w postępowaniu podatkowym, chyba że został wskazany nowy termin zakończenia kontroli.
Przebieg kontroli kontrolujący dokumentuje w protokole. Stan faktyczny może być ponadto utrwalony za pomocą aparatury rejestrującej obraz i dźwięk lub na informatycznych nośnikach danych.
Protokół kontroli zawiera w szczególności: wskazanie kontrolowanego, wskazanie osób kontrolujących, określenie przedmiotu i zakresu kontroli, określenie miejsca i czasu przeprowadzenia kontroli, opis dokonanych ustaleń faktycznych, dokumentację dotyczącą przeprowadzonych dowodów, pouczenie o prawie złożenia zastrzeżeń lub wyjaśnień.
Protokół nie zawiera oceny prawnej sprawy będącej przedmiotem kontroli. W protokole kontroli mogą być zawarte również ustalenia dotyczące badania ksiąg. W tym przypadku nie sporządza się odrębnego protokołu badania ksiąg. Protokół jest sporządzany w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach. Jeden egzemplarz protokołu kontrolujący doręcza kontrolowanemu.
Kontrolowany, który nie zgadza się z ustaleniami protokołu, może w terminie 14 dni od dnia jego doręczenia przedstawić zastrzeżenia lub wyjaśnienia, wskazując równocześnie stosowne wnioski dowodowe. Wtedy kontrolujący jest zobowiązany rozpatrzyć zastrzeżenia podatnika i w terminie 14 dni od dnia ich otrzymania zawiadomić kontrolowanego o sposobie ich załatwienia oraz wskazać na możliwość skorygowania deklaracji. W przypadku niezłożenia przez podatnika wyjaśnień lub zastrzeżeń przyjmuje się, że kontrolowany nie kwestionuje ustaleń kontroli. Kontrola zostaje zakończona w dniu doręczenia protokołu kontroli.
Jak przebiega kontrola
Czynności kontrolnych dokonuje się w obecności kontrolowanego lub osoby przez niego wskazanej, chyba że kontrolowany zrezygnuje z prawa uczestniczenia w czynnościach kontrolnych. Oświadczenie o rezygnacji z prawa uczestniczenia w czynnościach kontrolnych składane jest na piśmie. W razie odmowy złożenia oświadczenia kontrolujący dokonuje odpowiedniej adnotacji, dołączając ją do protokołu.
W przypadku gdy w toku kontroli kontrolowany lub osoby go reprezentujące będą nieobecne i nie nastąpiło wskazanie osoby upoważnionej, czynności kontrolne są dokonywane w obecności przywołanego świadka. Świadkiem, o ile to możliwe, powinien być pracownik kontrolowanego, osoba wykonująca czynności na rzecz kontrolowanego lub funkcjonariusz publiczny.
Co może urzędnik prowadzący kontrolę
Kontrolujący, w zakresie wynikającym z upoważnienia do przeprowadzenia kontroli podatkowej, są w szczególności uprawnieni do:
• wstępu na grunt oraz do budynków, lokali lub innych pomieszczeń kontrolowanego
• wstępu do lokali mieszkalnych, gdy podatnik wykazał, że ponosi wydatki na cele mieszkaniowe
• żądania okazania majątku podlegającego kontroli oraz do dokonania jego oględzin
• żądania udostępniania akt, ksiąg i wszelkiego rodzaju dokumentów związanych z przedmiotem kontroli oraz do sporządzania z nich odpisów, kopii, wyciągów, notatek, wydruków i udokumentowanego pobierania danych w formie elektronicznej
• zbierania innych niezbędnych materiałów w zakresie objętym kontrolą
• zabezpieczania zebranych dowodów
• legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości, jeżeli jest to niezbędne dla potrzeb kontroli
• żądania przeprowadzenia spisu z natury
• przesłuchiwania świadków, kontrolowanego oraz innych osób
• zasięgania opinii biegłych
• żądania wydania, na czas trwania kontroli, za pokwitowaniem: próbek towarów oraz akt, ksiąg i dokumentów.
Ograniczony czas działania
Ważne jest to, że kontrolerzy nie mogą siedzieć podatnikom na głowie przez cały dzień. Czynności kontrolne prowadzone są w siedzibie kontrolowanego, w innym miejscu przechowywania dokumentacji oraz w miejscach związanych z prowadzoną przez niego działalnością i w godzinach jej prowadzenia, a w przypadku skrócenia w toku kontroli czasu prowadzenia działalności – czynności kontrolne mogą być prowadzone przez 8 godzin dziennie. W przypadku gdy księgi podatkowe są prowadzone lub przechowywane poza siedzibą kontrolowanego, kontrolowany na żądanie kontrolującego zobowiązany jest zapewnić dostęp do ksiąg w swojej siedzibie albo w miejscu ich prowadzenia lub przechowywania, jeżeli udostępnienie ich w siedzibie może w znacznym stopniu utrudnić prowadzenie przez kontrolowanego bieżącej działalności.
Jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że kontrolowany będący osobą fizyczną nie ujawnił wszystkich obrotów lub przychodów mających znaczenie dla określenia lub ustalenia wysokości zobowiązania podatkowego, kontrolujący może zwrócić się do kontrolowanego o złożenie oświadczenia o stanie majątkowym na określony dzień. Oświadczenie to składane jest pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Kontrolujący, zwracając się o złożenie oświadczenia, uprzedza kontrolowanego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania.
Wezwanie pomocy
Kontrolujący może w razie uzasadnionej potrzeby wezwać, w pilnych przypadkach także ustnie, pomocy organu Policji, Straży Granicznej lub straży miejskiej (gminnej), jeżeli trafi na opór uniemożliwiający lub utrudniający przeprowadzenie czynności kontrolnych, albo zwrócić się o ich asystę, gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że na taki opór natrafi. Jeżeli opór stawia żołnierz czynnej służby wojskowej, kontrolujący wzywa do pomocy właściwy organ wojskowy, chyba że zwłoka grozi udaremnieniem czynności kontrolnych, a na miejscu nie ma organu wojskowego.
Organy, do których zwrócą się o pomoc kontrolerzy podatkowi, nie mogą odmówić udzielenia pomocy lub asysty.
Wizyta w mieszkaniu
Kontrolujący ma prawo wstępu na teren, do budynku lub lokalu mieszkalnego kontrolowanego w celu:
• dokonania oględzin, jeżeli: zostały one wskazane jako miejsce wykonywania działalności gospodarczej lub jako siedziba kontrolowanego, jest to niezbędne dla ustalenia lub określenia wysokości zobowiązania podatkowego lub podstawy opodatkowania oraz jest to niezbędne do zweryfikowania faktu poniesienia wydatków na cele mieszkaniowe uprawniających do skorzystania z ulg podatkowych,
• dokonania oględzin oraz przeszukania lokali mieszkalnych, innych pomieszczeń lub rzeczy, jeżeli powzięto informację o prowadzeniu niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej albo w przypadku, gdy są tam przechowywane przedmioty, księgi podatkowe, akta lub inne dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie istnienia obowiązku podatkowego lub określenie wysokości zobowiązania podatkowego.
Trzeba jednak podkreślić, że w tym drugim przypadku, czynności oględzin oraz przeszukania lokali mieszkalnych przeprowadzają upoważnieni pracownicy organu podatkowego po uzyskaniu, na wniosek organu podatkowego, zgody prokuratora rejonowego. Przed przystąpieniem do tych czynności kontrolowanemu okazuje się postanowienie prokuratora o wyrażeniu na nie zgody. Przepisy kodeksu postępowania karnego o przeszukaniu odnoszące się do Policji mają także zastosowanie do kontrolujących. Sporządza się protokół z tych czynności, który wymaga zatwierdzenia przez prokuratora. W razie odmowy zatwierdzenia protokołu materiały i informacje zebrane w toku czynności nie stanowią dowodu w postępowaniu podatkowym.
Cele kontroli skarbowej
Innym typem kontroli niż kontrola podatkowa jest kontrola skarbowa przeprowadzana przez urzędy kontroli skarbowej na podstawie ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 65 z późn. zm.).
Celem kontroli skarbowej jest ochrona interesów i praw majątkowych skarbu państwa oraz zapewnienie skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych. Celem kontroli skarbowej jest również badanie zgodności z prawem gospodarowania mieniem innych państwowych osób prawnych, przeciwdziałanie i zwalczanie naruszeń prawa obowiązującego w zakresie obrotu towarowego z zagranicą i obrotu towarami przywożonymi z zagranicy oraz zapobieganie i ujawnianie przestępstw wśród osób zatrudnionych lub pełniących służbę w jednostkach organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych.
Kontrolę skarbową sprawują organy kontroli skarbowej. Czynności związane z realizacją zadań ustawowych wykonują inspektorzy kontroli skarbowej i pracownicy jednostek organizacyjnych kontroli skarbowej. Inspektorzy i pracownicy, wykonując czynności służbowe, posługują się legitymacjami służbowymi i znakami identyfikacyjnymi.
Inspektorzy prowadzą postępowanie przygotowawcze, w trybie i na zasadach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego, kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia i kodeksu karnego skarbowego, w sprawach z zakresu kontroli skarbowej. Inspektorów powołuje i odwołuje Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej.
Obowiązkowa pomoc
Organy administracji rządowej i samorządowej oraz inne państwowe, gminne, powiatowe i wojewódzkie jednostki organizacyjne są zobowiązane współdziałać, nieodpłatnie udostępniać informacje oraz udzielać pomocy organom kontroli skarbowej oraz inspektorom i pracownikom przy wykonywaniu zadań określonych w ustawie. Ponadto organy kontroli skarbowej są uprawnione do korzystania z informacji gromadzonych przez organy celne i podatkowe, w tym również z danych w formie zapisu informatycznego, z zastrzeżeniem zachowania zasad określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych. Organy kontroli skarbowej współpracują z szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych w zakresie niezbędnym do realizacji jego zadań ustawowych.
Stosowanie przymusu bezpośredniego
Pracownicy organów kontroli skarbowej mają szerokie uprawnienia. Mogą zbierać i wykorzystywać w celu realizacji ustawowych zadań informacje, w tym dane osobowe, oraz przetwarzać je w rozumieniu przepisów o ochronie danych osobowych, także bez wiedzy i zgody osoby, której dane te dotyczą. Administrator danych jest zobowiązany udostępnić dane osobowe na podstawie imiennego upoważnienia organu kontroli skarbowej, okazanego przez inspektora lub pracownika wraz z legitymacją służbową. Informacja o udostępnieniu tych danych podlega ochronie zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych.
Trzeba wiedzieć, że inspektorzy i pracownicy wykonujący czynności związane z realizacją zadań ustawowych mogą stosować także przymus bezpośredni i broń palną oraz dokonywać zatrzymania i przeszukania.
W toku wykonywania czynności służbowych inspektorzy i pracownicy kontroli skarbowej są zobowiązani do poszanowania godności człowieka oraz respektowania innych praw i wolności obywatelskich. Są zobowiązani także do wykonywania czynności służbowych w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste i majątkowe osób i przedsiębiorców, których te czynności dotyczą.
Zatrzymanie osoby może być zastosowane tylko wówczas, gdy inne środki pozostające w dyspozycji organów kontroli skarbowej, inspektorów i pracowników są bezcelowe lub okazały się nieskuteczne. W razie uzasadnionej potrzeby zatrzymaną osobę należy niezwłocznie poddać badaniu lekarskiemu lub udzielić jej pierwszej pomocy medycznej. Zatrzymanie pojazdów mechanicznych i innych środków przewozowych może być dokonywane tylko przez umundurowanych inspektorów i pracowników, znajdujących się w pobliżu oznakowanego pojazdu służbowego.
Co ważne, przepisy zezwalają inspektorom i pracownikom na stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec osób niepodporządkowujących się ich poleceniom wydanym w celu realizacji określonych zadań. Jednak środki przymusu bezpośredniego mogą być użyte jedynie w zakresie niezbędnym do osiągnięcia podporządkowania się poleceniom lub do skutecznego odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na inspektora lub inną osobę.
Trzeba także podkreślić, że kontrola skarbowa, mając prawo stosowania przymusu bezpośredniego, nie ma w tym względzie pełnej swobody. Dopuszczalne jest stosowanie tylko takich środków przymusu bezpośredniego, jakie odpowiadają potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji, i pod warunkiem, że w inny dostępny w tej sytuacji sposób nie można skutecznie oraz bezpiecznie wykonać czynności służbowych.
Uprawnia się inspektorów i pracowników do stosowania takich środków przymusu bezpośredniego, jak: siła fizyczna; indywidualne techniczne i chemiczne środki lub urządzenia przeznaczone do obezwładniania i konwojowania osób albo do zatrzymywania oraz unieruchamiania pojazdów mechanicznych i innych środków przewozowych.
Użycie broni palnej
Jeżeli środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub ich użycie ze względu na okoliczności danego zdarzenia nie jest możliwe, inspektor i pracownik ma prawo użycia broni palnej. Jednak tylko w ściśle określonych sytuacjach. Broń palną można użyć:
• w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność własną lub innej osoby oraz w celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym w oczywisty sposób bezpośrednio do takiego zamachu,
• przeciwko osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu, zdrowiu lub wolności inspektora, pracownika albo innej osoby,
• przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie i przemocą odebrać broń palną inspektorowi, pracownikowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni palnej,
• w celu odparcia niebezpiecznego, bezpośredniego i gwałtownego zamachu na obiekty administracji skarbowej,
• w bezpośrednim pościgu za osobą, wobec której użycie broni było dopuszczalne.
Użycie broni palnej powinno nastąpić w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę osobie, przeciwko której użyto broni, i nie może zmierzać do pozbawienia tej osoby życia ani narażać osób postronnych na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia. W broń palną może być wyposażony, przeszkolony w zakresie związanym z jej używaniem, inspektor i pracownik kontroli skarbowej.
Uprawnienia kontroli skarbowej
Inspektorzy i pracownicy wykonujący czynności związane z realizacją zadań dotyczących kontroli skarbowej mają prawo do:
• legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości,
• zatrzymywania i przeszukiwania osób oraz przeszukiwania pomieszczeń, bagażu i ładunku w trybie i przypadkach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego i kodeksu karnego skarbowego,
• zatrzymywania pojazdów i innych środków przewozowych w celu przeprowadzenia kontroli przewożonych towarów lub dokumentów przewozowych dotyczących tych towarów, a także badania towarów i pobierania ich próbek, oraz przeprowadzenia kontroli rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika pojazdu mechanicznego,
• zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek organizacyjnych, przedsiębiorców i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa,
• ponownego nałożenia zamknięć celnych i odnotowania tego faktu w treści odpowiedniego dokumentu, jeżeli przy dokonywaniu czynności służbowych zaistniała konieczność zdjęcia nałożonych uprzednio zamknięć celnych.
Ewa Matyszewska
Gazeta Prawna Nr 201/2006 [Dodatek: Tygodnik Podatkowy] z dnia 2006-10-16
Tego rodzaju zmiany są zazwyczaj oznaczane przez projektodawców jako „porządkujące”, „niepowodujące zmiany dochodów budżetowych” i dzięki temu mogą bezpiecznie przejść proces legislacyjny. Tak właśnie niegdyś wprowadzane były do ustaw podatkowych przepisy, w oparciu o które zrezygnowano z pozostawienia kontroli dużych podatników jedynie wyspecjalizowanym urzędom skarbowym, niekorzystne dla podatników zasady zaliczania nadpłat na zaległości podatkowe w podatku od towarów i usług, czy też poprawki, z których wynika, że kontrola skarbowa nie musi mieścić się w limitach czasowych dla dokonywania kontroli u przedsiębiorców. Zmiany te mają jednak oczywiście szerszy zasięg i większe znaczenie dla podatników będących przedsiębiorcami niż mogłoby się wydawać z lakonicznych uzasadnień sporządzonych przez Ministerstwo Finansów.
W projekcie nowelizacji Ordynacji podatkowej szykuje się nam kolejny z takich przepisów – tym razem zezwalający organom podatkowym na ujawnianie informacji objętych tajemnicą skarbową. Za zgodą ministra finansów, w „uzasadnionych przypadkach” jak to określa projekt – organy podatkowe będą mogły ujawnić np. w prasie, na konferencji prasowej, albo w telewizji najściślejsze dane gospodarcze przedsiębiorcy, które uzyskano w toku kontroli podatkowej lub postępowania. Uzasadnienie projektu wskazuje, że ustanowienie tak istotnego wyłomu w zasadzie nieujawniania tajemnicy skarbowej ma umożliwiać „w szczególności obronę wizerunku służb skarbowych przed niezasadnymi zarzutami medialnymi, w których podatnik sam ujawnia informacje chronione tajemnicą skarbową”.
Niedookreśloność klauzuli „w uzasadnionych przypadkach” może powodować wiele niejasności interpretacyjnych, a nieproporcjonalność zastosowanej metody w porównaniu z celem, który miał przyświecać zmianie, jest widoczna na pierwszy rzut oka.
Organy podatkowe nigdy nie będą obiektem publicznej sympatii, a skłonność do (również merytorycznie nieuzasadnionej) krytyki ich poczynań będzie zawsze duża, gdyż podatki lubiane nie są. Chęć zaistnienia i zajęcia lepszej pozycji przez organy podatkowe w sporach medialnych jest zapewne znakiem czasu, ale nie oznacza to, że jest to cel, który uświęca proponowane środki. Wydaje się raczej, że administracja podatkowa powinna pracować na lepsze jej postrzeganie poprzez właściwe przygotowanie merytoryczne, lepszą organizację pracy oraz mniej sformalizowane i życzliwsze dla podatników podejście do interpretacji przepisów i zdarzeń gospodarczych.
Dane gospodarcze objęte tajemnicą skarbową powinny natomiast spoczywać tam, gdzie ich miejsce – w należycie zabezpieczonych archiwach. W przeciwnym razie skarbowi państwa mogą grozić poważne procesy z podatnikami, którzy będą zwracać się o odszkodowanie za straty wywołane publicznym ujawnieniem ich tajemnic gospodarczych.
Sposobów obrony przed fiskusem, w razie ewentualnych sporów, jest wiele. Jednak, w celu skutecznej obrony przed zarzutami stawianymi przez organy podatkowe, potrzebna jest tzw. minimalna świadomość podatkowa.
W trakcie sporu z fiskusem bardzo istotną kwestią jest znajomość prawa (proceduralnego i materialnego), jak również sprecyzowanie odpowiedniej strategii postępowania przed organami podatkowymi, której realizacja może przyczynić się do osiągnięcia zamierzonego celu.
Z tego względu każdy podatnik powinien wypełniać obowiązki, które nakłada na niego organ podatkowy. Zawsze warto zweryfikować zasadność, tj. zgodność z przepisami proceduralnymi, żądań organu podatkowego. Może się bowiem okazać, że podatnik został poproszony o coś, co nie leżało w gestii danego organu lub też podatnik został poproszony o coś bezzasadnie (bo nie ma to związku ze sprawą).
Podstawową kwestią, a najistotniejszą dla podatnika, jest korzystanie w pełnym zakresie z podstawowych praw przysługujących podatnikowi. Z tego względu warto brać czynny udział w czynnościach podejmowanych przez organy podatkowe.
Czynny udział polega przede wszystkim na składaniu, w sytuacjach niejasnych dla organów podatkowych, wszelkich wyjaśnień, przedkładaniu stosownych dowodów, jak również składaniu stosownych wniosków dowodowych, np. o przesłuchanie świadków, o powołanie biegłych, a także branie czynnego udziału w przesłuchaniach świadków, zadawaniu pytań, uczestniczeniu w oględzinach itp. Im więcej właściwych dowodów podatnik przedłoży organom podatkowym, a będą one potwierdzać słuszność jego działania, tym większe są szanse na obronę stanowiska podatnika. Z tego powodu warto przechowywać istotne dokumenty dłużej niż podstawowy okres ich przechowywania (5 lat).
Formułując własną strategię postępowania przed organami należy zastanowić się, przed którymi zarzutami warto bronić się, a obrona których jest bezzasadna, albo też są małe szanse na skuteczną obronę własnych racji. W tym zakresie warto rozważyć, w jaki sposób podatnik będzie, po rozpoznaniu strategii fiskusa, uczestniczył w postępowaniu: czy będzie np. uczestniczył w czynnościach w minimalnym zakresie, czy też będzie dążył do zgromadzenia obszernego materiału dowodowego, poprzez bardzo aktywne uczestnictwo w czynnościach prowadzonych przez organy podatkowe.
Należy pamiętać przede wszystkim o tym, że w sporze z fiskusem każdy podatnik dysponuje podobnymi możliwościami w zakresie korzystania z przepisów co fiskus. Wiedza o konkretnej sprawie każdego podatnika jest natomiast o wiele większa niż informacje posiadane przez organ podatkowy, przez co podatnik występuje z pozycji strony uprzywilejowanej. W sytuacji gdy podatnik nie czuje się na siłach uczestniczyć osobiście w sporze z fiskusem, zawsze może skorzystać ze wsparcia wyspecjalizowanych w tej dziedzinie osób.
Zawartość protokołu z kontroli ma istotne znaczenie dla podatników, gdyż to na jego podstawie organy podatkowe decydują o rozpoczęciu w przyszłości postępowania podatkowego. Ponieważ protokół z kontroli podatkowej jest sporządzany przez kontrolujących, zawiera on ustalenia stanu faktycznego oraz dowodów, które to kontrolujący uznali za istotne dla sprawy. Podatnik ma prawo do złożenia zastrzeżeń lub wyjaśnień do protokołu z kontroli. Zastrzeżenia należy złożyć do urzędu pisemnie w ciągu 14 dni od dnia doręczenia podatnikowi protokołu. W zastrzeżeniach lub wyjaśnieniach podatnik powinien wyjaśnić, z którymi ustaleniami kontrolujących się nie zgadza, przedstawić własne stanowisko oraz dołączyć stosowane wnioski dowodowe, np. wnioskować o przesłuchanie świadków, dokonanie oględzin lub dołączyć dokumenty, które popierają jego stanowisko. Przygotowanie zastrzeżeń lub wyjaśnień do protokołu nie jest łatwe, gdyż protokół nie zawiera oceny prawnej dokonanych ustaleń. Są w nim zawarte tylko fakty oraz dowody na poparcie faktów, nie ma jednak informacji, czy ustalenia te mogą w ocenie kontrolujących doprowadzić do wydania decyzji negatywnej dla podatnika. Dlatego przed złożeniem wyjaśnień lub zastrzeżeń do protokołu należy przeanalizować zawarte tam ustalenia i upewnić się, czy są one zgodne ze stanem faktycznym. Jeśli nie powstają zastrzeżenia dotyczące opisu stanu faktycznego, lecz jedynie wątpliwości, jak ten stan należy interpretować, czasem lepszym rozwiązaniem jest czekanie na wszczęcie przez urząd postępowania podatkowego. Łatwiej jest składać wyjaśnienia, gdy znane jest stanowisko organów podatkowych oraz ewentualne zarzuty. Urząd skarbowy w ciągu 14 dni od dnia otrzymania wyjaśnień lub zastrzeżeń do protokołu z kontroli podatkowej ma obowiązek powiadomić podatnika o sposobie załatwienia sprawy oraz o możliwości skorygowania deklaracji. Zatem na tym etapie podatnik powinien otrzymać od organów podatkowych informację, że ich zdaniem kontrolujący w rozliczeniach podatkowych znaleźli nieprawidłowości, oraz określić ich rodzaj tak, aby podatnik miał możliwość dokonania korekty deklaracji. Możliwość dokonania korekty samodzielnie po kontroli podatkowej jest w wielu przypadkach rozwiązaniem korzystnym dla podatnika. W szczególności, gdy podatnik zgadza się z ustaleniami dokonanymi przez kontrolujących. Samodzielne usunięcie nieprawidłowości nie jest tak czasochłonne jak uczestnictwo w postępowaniu podatkowym. W przypadku konieczności zapłaty zaległości podatkowej razem z odsetkami podatnik ma możliwość obliczyć je natychmiast i wpłacić na konto urzędu, a nie czekać wiele miesięcy na decyzję urzędu skarbowego, powiększając tym samym kwotę odsetek. Możliwość złożenia korekty deklaracji samodzielnie jest jednak możliwa jedynie do czasu wszczęcia postępowania podatkowego przez organy podatkowe. Jeśli jednak podatnik nie zgadza się z ustaleniami kontrolujących, że złożone przez niego deklaracje podatkowe są objęte nieprawidłowościami, nie ma on obowiązku składania korekt deklaracji. W tym przypadku organy podatkowe wszczynają postępowanie podatkowe, które zmierza do ustalenia zobowiązania podatkowego podatnika w prawidłowej wysokości.
- ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.)
- ustawa z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 65 z późn. zm.)