Podatek inflacyjny – co to jest i kto go płaci

Chociaż podatek inflacyjny nie stanowi terminu natury formalnej, nazwą tą posługuje się wiele osób – w szczególności ekonomistów. Powiadają oni, że wraz ze wzrostem inflacji państwo zyskuje kosztem podatników. Z czego to wynika? Jakie występują podobieństwa pomiędzy podatkiem inflacyjnym a podatkiem nałożonym w ramach normalnego procesu legislacyjnego? I wreszcie, dlaczego inflacja to ukryty podatek?
Aby znaleźć odpowiedzi na te pytania, w pierwszej kolejności należy przybliżyć, z jakich elementów składa się podatek oraz gdzie znajduje się jego miejsce w polskim systemie prawa.

Podatek a danina. Czym jest danina publiczna?

Chociaż określenia podatek i danina bywają używane zamiennie, nie oznaczają dokładnie tego samego.
Źródła pojęcia daniny można doszukiwać się w art. 217 Konstytucji RP, który głosi, że nakładanie wszelkich podatków oraz innych danin publicznych możliwe jest tylko w drodze ustawy.
Polski ustawodawca rozwija szerzej definicję daniny publicznej w art. 5 ustawy o finansach publicznych. Za daninę przepis ten uznaje pięć rodzajów świadczeń pieniężnych: podatki, składki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek skarbu państwa oraz inne świadczenia pieniężne, które cechują się dwoma elementami:

• są obowiązkowo ponoszone na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych,
• wskazany obowiązek wynika z ustawy.

Z powyższego wynika, że podatek stanowi jeden z wariantów daniny publicznej i jest pojęciem od niej węższym. Mimo znaczących podobieństw, stawianie znaku równości pomiędzy podatkiem i daniną publiczną nie jest więc zabiegiem zasadnym w stu procentach.

Czym jest podatek?

Definicja podatku znajduje się w art. 6 Ordynacji podatkowej. Ustawa ta określa podatek jako publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. Warto nadmienić, że nieodpłatność to cecha, która wyróżnia podatki. Sprowadza się do tego, że podatek nie zostaje przeznaczony na konkretne wzajemne świadczenie na rzecz podatnika.

Podatki dzielą się na bezpośrednie i pośrednie. Podatek bezpośredni obciąża dochód albo majątek podatnika, który jest osobą odpowiedzialną za rozliczenie się z niego z fiskusem. Najbardziej znane podatki bezpośrednie to podatki dochodowe. Podatki pośrednie nakłada się z kolei na konkretne wydatki podatnika np. zakup towarów lub usług. Są wliczone w cenę dóbr i usług, więc nie ma potrzeby, aby wpłacać je bezpośrednio do urzędu skarbowego. Sztandarowy przykład podatku pośredniego to podatek VAT.

Każdy podatek powinien składać się z obowiązkowych elementów konstrukcyjnych, spośród których wyróżnia się:

• przedmiot podatku,
• podmiot podatku,
• podstawę opodatkowania,
• stawkę podatku.

Przedmiot opodatkowania stanowi sytuacja faktyczna lub prawna, z powstaniem której związany jest obowiązek do zapłaty podatku. Mowa tutaj na przykład o osiągnięciu dochodu, posiadaniu ruchomości, nabyciu spadku, odpłatnej dostawie towaru czy wyświadczeniu usługi.

Podmiotem opodatkowania jest adresat podatku. Ustawy podatkowe wskazują, kto i w jakiej sytuacji zobligowany jest do zapłacenia określonych w nich danin publicznych tego rodzaju. Dla przykładu, adresatem podatku od nieruchomości może być właściciel lub użytkownik wieczysty nieruchomości, a przy umowie sprzedaży samochodu znajdującego się na terytorium Polski podatek od czynności cywilnoprawnych skierowany jest do kupującego.   

Podstawa opodatkowania służy skonkretyzowaniu przedmiotu podatku. Może przybierać formę wartościową, wyrażoną w pieniądzu (np. uzyskany dochód) lub ilościową (np. powierzchnia gruntu rolnego).

Przez stawkę podatku rozumie się wskazany konkretną kwotą lub określony procentowo wskaźnik, dzięki któremu od podstawy opodatkowania możliwe jest obliczenie należnej kwoty podatku. Innymi słowy, stawka podatku określa, ile podatku trzeba zapłacić w stosunku do posiadanego majątku lub osiąganego dochodu, itd. Typowym podatkiem kwotowym jest akcyza, a procentowym – podatek dochodowy.

Procentową stawkę podatkową można również określić mianem stopy podatkowej, ponieważ pokazuje relację pomiędzy wielkością podatku i podstawy opodatkowania. Gdy znana jest podstawa obliczenia podatku (np. powierzchnia gruntu), procentowa stawka podatku wskazuje, ile wyniesie podatek.

Definicja podatku inflacyjnego

O podatku inflacyjnym można mówić wtedy, gdy w gospodarce występuje inflacja, czyli dochodzi do wzrostu ogólnego poziomu cen towarów i usług, wskutek czego za tę samą kwotę pieniędzy można nabyć mniej dóbr.
Istotnym w tym kontekście pojęciem jest stopa inflacji, za pomocą której zmianę przeciętnego poziomu cen wyraża się w ujęciu procentowym. W przypadku wynagrodzenia w wysokości 3500 zł, wzrost inflacji o 15 proc. oznacza, że wartość dochodu zmalała realnie o 525 zł, mimo że formalnie wynosi cały czas 3500 zł. Inaczej rzecz ujmując, przy założeniu braku waloryzacji wynagrodzenia, w okresie inflacji nominalnie zarabia się tyle samo, dochody faktycznie są jednak mniejsze, ale podatki płaci się z uwzględnieniem tej samej wskazanej procentowo stawki podatku.

Podatki oblicza się bowiem od wartości nominalnych, a nie wartości realnych. Kiedy dochody gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w czasie inflacji tak naprawdę się zmniejszają, stawka podatku nie podlega automatycznej obniżce. Stopę inflacji można zatem porównać do stopy podatkowej, a realny zasób pieniądza do podstawy opodatkowania, w efekcie czego zjawisko to otrzymało miano podatku inflacyjnego. Co więcej, nie rysują się przy tym żadne specjalne przeciwwskazania, aby tak rozumiany podatek inflacyjny nazywać alternatywnie daniną inflacyjną.

Dlaczego inflacja to ukryty podatek?

Z przywołanego wcześniej art. 217 Konstytucji RP wynika, że wszystkie daniny publiczne muszą być nakładane w formie ustaw. Skoro jednak podatek inflacyjny nie został ujęty w żadnym akcie prawnym, jest w istocie ukrytym podatkiem od środków pieniężnych.

Wzrost cen przy wysokiej inflacji powoduje, że wpływy pochodzące z podatku VAT także są wyższe. Sytuacja nie wygląda inaczej w przypadku podatku PIT pracowników – podnoszenie płac również wiąże się z koniecznością płacenia większych podatków. Gdy z kolei rośnie presja płacowa, firmy (podatnicy PIT lub CIT) podnoszą ceny, dzieląc się tym samym wyższymi zyskami z budżetem państwa. Warto pamiętać, że dłużnicy, w tym państwo, często zyskują na inflacji również z tego względu, że realna wartość zadłużenia może ulec obniżeniu.

Z powodu podatku inflacyjnego najbardziej cierpią natomiast oszczędzający, których pieniądze tracą na wartości. Na skutek zmiany siły nabywczej pieniądza tracą ponadto osoby otrzymujące zasiłki, jeśli wysokość przyznanych im świadczeń nie jest waloryzowana oraz pracownicy, których wynagrodzenie nie zostanie dostosowane do panujących realiów gospodarczych. Jeżeli przedsiębiorca zawarł długoterminowe umowy, które przewidują dokonanie płatności po wykonaniu usługi lub dostawie towarów, zamiast zarobić – może dołożyć do takiego interesu. To główne powody, dlaczego inflacja to ukryty podatek, a wraz z jej wzrostem państwo zyskuje kosztem podatników.

Jak chronić się przed podatkiem inflacyjnym?

Istnieje wiele sposobów, które pozwalają chronić podatników przed podatkiem inflacyjnym, a przynajmniej łagodzić jego skutki. I nie chodzi tylko o klauzule waloryzacyjne przeciw inflacji czy też dywersyfikację i rozkładanie inwestycji w czasie.
Prawo przewiduje różnorodne mechanizmy, które mogą poprawić cash flow firm w dobie inflacji, w tym ich cash flow podatkowy. Przedsiębiorcy mogą tym samym wziąć sprawy w swoje ręce, korzystając z możliwości, które istnieją już teraz i przykładowo przeanalizować, co zrobić z nieruchomościami zaliczonymi do środków trwałych lub jak odsunąć moment płatności podatku w czasie.

Gabriel Jędrol, Prawnik w Dziale Prawa Podatkowego Kancelarii Sadkowski i Wspólnicy