VAT od przeniesienia własności nieruchomości w zamian za odszkodowanie

Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług¹ opodatkowaniu tym podatkiem podlegają odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju.

W myśl art. 7 ust. 1 pkt 1 tej ustawy przez dostawę towarów, o której mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, rozumie się przeniesienie prawa do rozporządzania towarami jak właściciel, w tym również przeniesienie z nakazu organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w imieniu takiego organu lub przeniesienie z mocy prawa prawa własności towarów w zamian za odszkodowanie.

Z przywołanego przepisu art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT wynika, że przeniesienie z nakazu organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w imieniu takiego organu lub przeniesienie z mocy prawa prawa własności towarów (nieruchomości) w zamian za odszkodowanie jest objęte podatkiem od towarów i usług (a więc także wówczas, gdy nie jest ono następstwem decyzji właściciela, lecz wynika z nakazu organu władzy publicznej lub z mocy samego prawa). W takiej sytuacji uznać należy, że następuje dostawa towarów w zamian za odszkodowanie, które pełni funkcję wynagrodzenia za przeniesienie własności towarów, co czyni tego rodzaju dostawę faktycznie odpłatną – objętą opodatkowaniem podatkiem od towarów i usług.

Ponadto zaznaczyć należy, że opodatkowaniu tym podatkiem nie podlega samo odszkodowanie, lecz stanowiące dostawę towarów przeniesienie własności nieruchomości w zamian za wynagrodzenie przyjmujące formę odszkodowania.

Powyższy przepis stanowi implementację art. 14 ust. 2 lit. a dyrektywy 2006/112/WE Rady z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej². Jak bowiem stanowi art. 14 ust. 1 tej dyrektywy, dostawa towarów oznacza przeniesienie prawa do rozporządzania rzeczą jak właściciel. Z art. 14 ust. 2 lit. a wynika natomiast, że poza czynnością, o której mowa w ust. 1, za dostawę towarów uznaje się przeniesienie prawa własności towaru w zamian za odszkodowanie, z nakazu wydanego przez organ władzy publicznej lub w jego imieniu albo z mocy prawa.

Zakres opodatkowania podatkiem od towarów i usług wyznacza nie tylko czynnik przedmiotowy – opodatkowaniu podlega odpłatna dostawa towarów lub odpłatne świadczenie usług, lecz również czynnik podmiotowy – czynności muszą być wykonywane przez podatnika.

Stosownie do art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą bez względu na cel lub rezultat takiej działalności.

Przepis art. 15 ust. 2 tej ustawy, w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 marca 2013 r., stanowił, że działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.

Przepis ten, w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 kwietnia 2013 r., stanowi natomiast, że działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody. Działalność gospodarcza obejmuje w szczególności czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.

Załóżmy, że ma nastąpić przeniesienie własności nieruchomości należących do gminy na rzecz Skarbu Państwa. Na mocy decyzji wojewody określono wysokość odszkodowania za przejęcie na własność Skarbu Państwa działek położonych w gminie.

Należy zauważyć, że istota dostawy w rozumieniu art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. polega na przeniesieniu prawa do rozporządzania towarami jak właściciel. Pojęcie „rozporządzanie towarami jak właściciel” trzeba rozumieć szeroko, jako obejmujące nie tylko uprawnienie do prawnego dysponowania towarem.

Przepis powołanej ustawy ma zastosowanie do każdego przeniesienia prawa na inną stronę, które skutkuje tym, że strona uzyskuje de facto możliwość korzystania z rzeczy tak jak właściciel, nawet jeśli nie wiązało się to z przeniesieniem własności w sensie cywilistycznym. Opodatkowanie jest więc uniezależnione od przeniesienia własności towarów. Znajduje to wyraz w sformułowaniu „jak właściciel”, co implikuje możliwość uznania za dostawę towarów również owego faktycznego przeniesienia władztwa nad rzeczą bez względu na to, czy w rzeczywistości w ślad za tym doszło do przeniesienia prawa własności. Należy rozróżnić pojęcie „rozporządzanie towarem jak właściciel” w ujęciu ustawowym i pojęcie własności w ujęciu cywilistycznym.

Polecamy: Komplet : IFK + MK + Infororganizer

Nowe wzory deklaracji i informacji PIT 2014 / 2015

Kalkulatory

Podyskutuj o tym na naszym FORUM

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, stwierdzić zatem należy, że w omawianym przypadku spełniona zostanie przesłanka warunkująca uznanie transakcji za dostawę towaru podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. Dojdzie bowiem do przeniesienia na inny podmiot – nabywcę – prawa do dysponowania towarem jak właściciel.

Ponadto wyjaśnić należy, że z przepisu art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT wynika, że dla uznania dostawy towarów za podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług bezwzględnym warunkiem jest odpłatność za daną czynność. Odpłatność oznacza wykonanie czynności (dostawy towarów) za wynagrodzeniem. W znaczeniu potocznym „wynagrodzenie” to zapłata za pracę, należność, a także odszkodowanie, nagroda. „Odpłatny” to natomiast taki, który wymaga zapłacenia, zwrotu kosztów, płatny. Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że istotną cechą wynagrodzenia jest istnienie bezpośredniego związku między dostawą towarów lub świadczeniem usług i otrzymaną zapłatą.

Warto nadmienić, że kwestia odpłatności była wielokrotnie przedmiotem rozstrzygnięć TSUE. W wyroku z dnia 1 kwietnia 1982 r. w sprawie 89/81³ trybunał stwierdził, że wskazane w sprawie czynności podlegają opodatkowaniu jedynie wtedy, gdy zostały wykonane odpłatnie. TSUE przeanalizował głębiej ten problem w wyroku z dnia 8 marca 1988 r. w sprawie 102/86⁴ i orzekł, że czynność można uznać za dokonaną odpłatnie, gdy istnieje bezpośrednia i jasno zindywidualizowana korzyść po stronie dostawcy towaru lub usługi, a ponadto odpłatność za otrzymane świadczenie (towar lub usługę) pozostaje w bezpośrednim związku z czynnością, która miałaby być opodatkowana tym podatkiem.

Pojęcie „odpłatność” było przedmiotem rozważań TSUE również w orzeczeniu z dnia 5 lutego 1981 r. w sprawie 154/80⁵, które zapadło na gruncie przepisów pierwszej dyrektywy Rady z dnia 11 kwietnia 1967 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących podatków obrotowych (67/227/EWG)⁶. Trybunał wskazał, że termin „zapłata” stanowi integralną część przepisów prawa wspólnotowego, które nie odwołuje się do prawa państw członkowskich w celu ustalenia jego znaczenia i zakresu. Stąd też wykładnia tego pojęcia nie może być pozostawiona dyskrecjonalnemu władztwu każdego państwa członkowskiego. Ponadto TSUE przypomniał, że świadczenie podlega opodatkowaniu jedynie wtedy, gdy podstawę opodatkowania stanowi świadczenie wzajemne otrzymane przez świadczącego usługę. Musi również istnieć możliwość wyrażenia wartości tego świadczenia wzajemnego w pieniądzu.

Na uwagę zasługuje także orzeczenie TSUE z dnia 3 marca 1994 r. w sprawie C‑16/93⁷, w którym trybunał podkreślił, że aby dana czynność podlegała opodatkowaniu podatkiem od wartości dodanej, konieczne jest istnienie bezpośredniego związku płatności z konkretną czynnością oraz konsumenta tej czynności.

Przez pojęcie odpłatności dostawy towarów lub świadczenia usług należy zatem rozumieć prawo podmiotu sprzedającego towar lub świadczącego usługę do żądania od nabywcy towaru, odbiorcy usługi lub osoby trzeciej zapłaty ceny lub ekwiwalentu (np. w postaci świadczenia wzajemnego).

W konsekwencji należy stwierdzić, że opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług podlega tylko to świadczenie (dostawa lub usługa), w którego przypadku istnieje konsument, tj. odbiorca świadczenia odnoszący z niego (choćby potencjalną) korzyść. Dopóki nie istnieje podmiot, który odnosi lub powinien odnosić konkretne korzyści o charakterze majątkowym związane z danym świadczeniem, dopóty świadczenie to nie będzie czynnością podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.

Jednocześnie należy podkreślić, że dla uznania dostawy za odpłatną nie jest wymagane, by to nabywca bezpośrednio płacił wynagrodzenie za towary; płatności za dostawę może dokonać również osoba trzecia.

Zasady nabywania nieruchomości pod inwestycje w zakresie dróg publicznych reguluje ustawa z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych⁸.

Zgodnie z art. 11a ust. 1 tej ustawy wojewoda w odniesieniu do dróg krajowych i wojewódzkich albo starosta w odniesieniu do dróg powiatowych i gminnych wydają decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej na wniosek właściwego zarządcy drogi.

W myśl natomiast art. 11f ust. 1 pkt 6 powołanej ustawy decyzja o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej zawiera w szczególności oznaczenie nieruchomości lub ich części, według katastru nieruchomości, które stają się własnością Skarbu Państwa lub właściwej jednostki samorządu terytorialnego.

Nieruchomości lub ich części stają się z mocy prawa:

1)   własnością Skarbu Państwa – w odniesieniu do dróg krajowych,

2)   własnością odpowiednich jednostek samorządu terytorialnego – w odniesieniu do dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych,

–    z dniem, w którym decyzja o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej stała się ostateczna.

Na mocy art. 12 ust. 4f ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. odszkodowanie za nieruchomości, o których mowa w ust. 4, przysługuje dotychczasowym właścicielom nieruchomości, użytkownikom wieczystym nieruchomości oraz osobom, którym przysługuje do nieruchomości ograniczone prawo rzeczowe.

Decyzję ustalającą wysokość odszkodowania za nieruchomości wydaje organ, który wydał decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej.

Decyzję wydaje się w terminie 30 dni od dnia, w którym decyzja o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej stała się ostateczna.

Na podstawie art. 12 ust. 5 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. do ustalenia wysokości i wypłacenia odszkodowania, o którym mowa w ust. 4a, stosuje się odpowiednio przepisy o gospodarce nieruchomościami, z zastrzeżeniem art. 18.

W myśl natomiast art. 18 ust. 1 tej ustawy wysokość odszkodowania, o którym mowa w art. 12 ust. 4a, ustala się według stanu nieruchomości w dniu wydania decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej przez organ pierwszej instancji oraz według jej wartości z dnia, w którym następuje ustalenie wysokości odszkodowania.

Z powyższych przepisów wynika zatem, że właścicielem nieruchomości przejętych pod drogi krajowe staje się z mocy prawa Skarb Państwa, a dotychczasowy właściciel ma prawo do wypłaty odszkodowania za te nieruchomości, przy czym wysokość tego odszkodowania wynikać powinna z decyzji.

Należy także zaznaczyć, że w świetle powołanych przepisów nie jest istotne, kto w imieniu nabywcy (Skarbu Państwa) dokona zapłaty za nieruchomości. Jak już wskazano, dla uznania dostawy za odpłatną nie ma znaczenia, czy płatności dokonuje bezpośrednio nabywca, czy też inny podmiot (osoba trzecia). Ważny jest jedynie związek wynagrodzenia z dokonaną dostawą⁹.

Powyższe potwierdza zatem, że w analizowanym przypadku nastąpi odpłatna dostawa towarów, przy czym odszkodowanie jest wynagrodzeniem za przeniesienie własności tych towarów.

Należy wskazać, że przekazując wymienione nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa, gmina działała we własnym imieniu i na własny rachunek. Działania gminy są tożsame z działaniami każdego innego podmiotu będącego właścicielem nieruchomości. Dochodzi zatem do przesunięcia majątku między podmiotami mającymi osobowość prawną: gminą i Skarbem Państwa. Następuje przeniesienie własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa za odszkodowaniem, a czynność ta stanowi odpłatną dostawę towarów, o której mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r., podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. W tym przypadku odszkodowanie pełni funkcję wynagrodzenia za przeniesienie własności towarów, co czyni tego rodzaju dostawę faktycznie odpłatną, i ze względu na przedmiot czynność taka objęta jest podatkiem od towarów i usług.

Odszkodowanie pełni funkcję wynagrodzenia za przymusowe przeniesienie własności towarów. Jeśli więc wywłaszczenie następuje za odszkodowaniem, wówczas ma ono charakter odpłatnej dostawy towarów i spełniony jest warunek przedmiotowy opodatkowania tej czynności podatkiem od towarów i usług.

Nie można zatem zgodzić się z twierdzeniem, że istotą odszkodowania jest rekompensata za szkodę, a nie płatność za świadczenie. Jak wskazano, w analizowanym przypadku następuje przeniesienie na inny podmiot – nabywcę – prawa do dysponowania towarami jak właściciel, a ponadto czynność ta ma charakter odpłatny.

Jeszcze raz należy więc podkreślić, że w analizowanym przypadku dochodzi do odpłatnej dostawy towaru, która spełnia definicję zawartą w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r., a tym samym podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług zgodnie z art. 5 ust. 1 tej ustawy. Odpłatność za nieruchomość stanowi odszkodowanie, które pełni funkcję wynagrodzenia za przeniesienie własności towarów, co czyni tego rodzaju dostawę faktycznie odpłatną.

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze zm., zwana dalej „ustawą z dnia 11 marca 2004 r.”.

²     Dz. Urz. UE L 347 z dnia 11 grudnia 2006 r., s. 1, ze zm., zwana dalej „dyrektywą 2006/112/WE”.

³     Staatssecretaris van Financiën v. Hong-Kong Trade Development Council.

⁴     Apple and Pear Development Council v. Commissioners of Customs and Excise.

⁵     Staatssecretaris van Financiën v. Association coopérative „Coöperatieve Aardappelenbewaarplaats GA”.

⁶     Dz. Urz. WE 71 z dnia 14 kwietnia 1967 r., s. 1301.

⁷     R.J. Tolsma v. Inspecteur der Omzetbelasting Leeuwarden.

⁸     Tekst jednolity Dz.U. z 2013 r. poz. 687 ze zm., zwana dalej „ustawą z dnia 10 kwietnia 2003 r.”.

⁹     Por. wyrok TSUE z dnia 7 października 2010 r. w połączonych sprawach Commissioners for Her Majesty’s Revenue and Customs v. Loyalty Management UK Ltd (C‑53/09) i Baxi Group Ltd (C‑55/09).

Anna Żarkowska, Jacek Budziszewski doradcy podatkowi w Instytucie Studiów Podatkowych

Dowiedz się więcej z naszej publikacji

Przeciwdziałanie praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Obowiązki biur rachunkowych

Tylko teraz

89,00 zł

99,00 zł

Przejdź do sklepu