Ewidencja i wycena produkcji w księgach rachunkowych (część I) – definicje i podstawowe zasady

Pojęcie produkcji

Omawiane zagadnienie dotyczy dwóch pozycji bilansowych ujmowanych po stronie aktywów jako zapasy:
- półprodukty i produkty w toku (wiersz B.I.2).
- produkty gotowe (wiersz B.I.3).

Półprodukty są to wytworzone przez jednostkę wyroby, które przeszły określone, technologicznie zamknięte fazy produkcji, przeznaczone głównie do montażu lub przerobu w dalszych fazach wytwarzania produktu gotowego w danym zakładzie produkcyjnym, jako elementy składowe tego produktu.

Półprodukty służą jednostce do:
- dalszej produkcji, jednocześnie zaś stanowią lub mogą stanowić przedmiot sprzedaży,
- wyłącznie do dalszej produkcji, ale różnych, odrębnie kalkulowanych wyrobów gotowych.

Produkty w toku (produkcja w toku) są to produkty rozpoczęte, niezakończone pod względem technologicznym, znajdujące się nadal w toku produkcji, wymagające dalszej obróbki.

Produkty gotowe to wytworzone przez jednostkę produkty niepodlegające dalszej obróbce, przeznaczone do sprzedaży odbiorcom zewnętrznym.

Należy przy tym zaznaczyć, że pojęcie produktu obejmuje zarówno produkowane przez jednostkę wyroby jak i wykonywane usługi. Często popełnianym błędem jest przekonanie, że jednostki zajmującej się świadczeniem usług nie dotyczą w/w pozycje bilansowe. Nie jest to prawda, ale temat działalności usługowej w tym momencie pomijam.

Polecamy: Monitor Księgowego – prenumerata

Wycena produkcji

Podstawowe zasady wyceny poszczególnych składników bilansu zawiera art. 28 ustawy z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości (tekst jednolity Dz. U. z 2019 roku, poz. 351 z późn.zm.) (dalej w skrócie: uor). Zgodnie z ust. 1 pkt 6 tego artykułu rzeczowe składniki aktywów obrotowych (tzn. materiały, produkty i towary) wycenia się według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie wyższych od cen ich sprzedaży netto na dzień bilansowy. Przy czym pojęcie ceny nabycia odnosi się wyłącznie do materiałów i towarów, natomiast produkty wyceniane są według kosztów wytworzenia. Z kolei ograniczenie wyceny do wartości nieprzekraczającej ceny sprzedaży netto odnosi się zarówno do materiałów, towarów jak i produktów.

Idąc dalej w kierunku wyłącznie produktów, art. 28 ust. 3 uor uszczegóławia pojęcie kosztu wytworzenia. Mianowice:

Koszt wytworzenia produktu obejmuje koszty pozostające w bezpośrednim związku z danym produktem (koszty bezpośrednie) oraz uzasadnioną część kosztów pośrednio związanych z wytworzeniem tego produktu (koszty pośrednie).

Koszty bezpośrednie obejmują  - zgodnie z uor - wartość zużytych materiałów bezpośrednich, koszty pozyskania i przetworzenia związane bezpośrednio z produkcją i inne koszty poniesione w związku z doprowadzeniem produktu do postaci i miejsca, w jakich się znajduje w dniu wyceny.

A mówiąc prościej – koszty bezpośrednie powstają na wydziałach produkcyjnych i są to przede wszystkim koszty:

- zużytych materiałów bezpośrednich (surowców, półfabrykatów, opakowań podstawowych, np. butelek, puszek i innych materiałów),
- wynagrodzeń pracowników bezpośrednio produkcyjnych (łącznie z narzutami, tj. składkami ZUS oraz świadczeniami socjalnymi).

Niekiedy do kosztów bezpośrednich zalicza się również:

- wartość zużycia narzędzi specjalnych niezbędnych do wytworzenia określonych produktów,
- usługi obce związane z wytworzeniem określonych produktów (obróbka obca),
- wartość zużycia energii na cele technologiczne, w przypadku możliwości bezpośredniego jej przyporządkowania do wytwarzanych produktów,
- koszty prac rozwojowych czy przygotowania nowej produkcji.

Koszty bezpośrednie produkcji księgujemy na konto 50 – Koszty działalności podstawowej – produkcyjnej.

Koszty pośrednie (wydziałowe, ogólne) również powstają na wydziałach produkcyjnych, jednak ich związek z wytwarzanymi produktami nie jest możliwy do ustalenia w sposób bezpośredni. Są to przede wszystkim koszty związane z:

- utrzymaniem ruchu maszyn i urządzeń (przeglądy, serwis, konserwacja, naprawy, energia itp.),
- transportem wewnątrzzakładowym,
- administracją wydziału (wynagrodzenia wraz z pochodnymi pracowników pośrednio produkcyjnych, np. kierownika produkcji),
- amortyzacją środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych wykorzystywanych w procesie produkcji,
- ogrzewaniem, oświetleniem, utrzymaniem czystości itp.

Koszty pośrednie produkcji księgujemy na konto 52 – Koszty wydziałowe.

Koszty pośrednie produkcji dzielą się na zmienne i stałe, w zależności od tego jak na ich wielkość wpływa rozmiar produkcji (mierzony np. ilością wytwarzanych wyrobów).

Koszty zmienne to te, które zmieniają się w miarę proporcjonalnie do zmian wielkości produkcji. Są to np. koszty energii, paliw, oprzyrządowania, których zużycie zależy od czasu pracy maszyn i urządzeń.

Natomiast koszty stałe to te, które nie zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji i są ponoszone nawet wtedy, kiedy przedsiębiorstwo nic nie produkuje. Przykładem kosztu stałego jest amortyzacja linii produkcyjnej obliczana metodą liniową.

Warto zaznaczyć też, że większość kosztów pośrednich produkcji ma charakter kosztów mieszanych, gdyż zawierają w sobie zarówno element stałości jak i zmienności. Dlatego jednostka musi zastosować określoną metodę podziału kosztów pośrednich na stałe i zmienne (szczegółowo napiszę o tym innym razem).

Po co ten podział kosztów pośrednich? Otóż po to, że do kosztów wytworzenia produktów zaliczamy tylko uzasadnioną część kosztów pośrednich produkcji, zaś ta uzasadniona część obejmuje:

- zmienne pośrednie koszty produkcji oraz
- tę część stałych, pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych.

Co to znaczy normalne wykorzystanie zdolności produkcyjnych?

Zgodnie z uor za normalny poziom wykorzystania zdolności produkcyjnych uznaje się przeciętną, zgodną z oczekiwaniami w typowych warunkach, wielkość produkcji za daną liczbę okresów lub sezonów, przy uwzględnieniu planowych remontów.

Czyli przykładowo: jeżeli jednostka posiada możliwości i zasoby do wyprodukowania w m-cu 1000 sztuk produktów, a wytworzyła tylko 800 sztuk, to poziom wykorzystania normalnych zdolności produkcyjnych wynosi 80% i w takim procencie możemy zaliczyć stałe koszty pośrednie do kosztów wytworzenia produktów.

Do kosztów wytworzenia produktu nie zalicza się kosztów:

1) będących konsekwencją niewykorzystanych zdolności produkcyjnych i strat produkcyjnych;

2) ogólnego zarządu, które nie są związane z doprowadzaniem produktu do postaci i miejsca, w jakich się znajduje na dzień wyceny;

3) magazynowania wyrobów gotowych i półproduktów, chyba że poniesienie tych kosztów jest niezbędne w procesie produkcji;

4) kosztów sprzedaży produktów.

Koszty te wpływają na wynik finansowy okresu sprawozdawczego, w którym zostały poniesione.

Jeżeli stosowany do rozliczeń kosztów pośrednich (wydziałowych) sposób ewidencji nie zapewnia bieżącej eliminacji kosztów stałych niewykorzystanych normalnych zdolności produkcyjnych, na skutek czego stan niesprzedanej produkcji gotowej i niezakończonej jest wyceniany po „zawyżonym” koszcie wytworzenia, to na dzień bilansowy może być konieczne doprowadzenie kosztu wytworzenia znajdujących się w zapasie produktów do przewidzianego ustawą poziomu.

Wiemy już co składa się na koszt wytworzenia produktów. Wiemy jakie koszty księgować na koncie 50 (produkcja podstawowa) a jakie na koncie 52 (koszty wydziałowe). Ale co dalej?

• Jak przypisać koszty pośrednie do poszczególnych produktów?
• Jak podzielić ogół kosztów produkcji na poszczególne wyroby gotowe i produkcję niezakończoną?
• Jakie dodatkowe wymogi wyceny obowiązują na dzień bilansowy?
• Jakie uproszczenia i kiedy możemy zastosować w tym zakresie?
• Jak na bieżąco ( w trakcie roku) ustalić koszt wytworzenia produktów?
• Jakie zasady bieżącej ewidencji powinniśmy stosować w zakresie produktów?

O tym w kolejnych artykułach.

Monika Zwolańska, dyplomowany księgowy, biegły rewident