Wycena rezerwy na świadczenia pracownicze – podejście do wyznaczania założeń aktuarialnych

W niniejszym artykule skoncentrujemy się na ostatnim punkcie – na założeniach aktuarialnych. Zastanowimy się, jakie powinno być podejście (podejście wynikające z MSR 19) do wyznaczania poszczególnych założeń aktuarialnych  i na ile bieżące zmiany poszczególnych czynników mają wpływ na ustalenie wartości poszczególnych założeń aktuarialnych, a tym samym na ile bieżące zmiany poszczególnych czynników mają wpływ na wartość rezerwy na świadczenia pracownicze.

Autopromocja

Przypomnijmy, że zgodnie z MSR 19 założenia aktuarialne wykorzystywane do wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze dzielimy na założenia demograficzne i na założenia finansowe.

Główne założenia demograficzne (dla typowych świadczeń wycenianych w warunkach polskich) dotyczą:

• umieralności,
• przejścia na rentę,
• rotacji pracowników.

Natomiast główne założenia finansowe (dla typowych świadczeń wycenianych w warunkach polskich) dotyczą:

Autopromocja

Nowelizacja VAT 2025.
Praktyczny webinar INFORAKADEMII

Sprawdź

• stopy wzrostu wynagrodzeń,
• stopy dyskontowej.

Zgodnie z MSR 19 założenia aktuarialne powinny być bezstronne i wzajemnie spójne.

Według MSR 19 założenia aktuarialne są bezstronne, jeśli nie są ani nieostrożne, ani nadmiernie ostrożne. Z kolei założenia aktuarialne są wzajemnie spójne, jeśli odzwierciedlają relacje ekonomiczne pomiędzy takimi czynnikami jak: inflacja, stopa wzrostu wynagrodzeń i stopa dyskontowa. Przykładowo, we wszystkich założeniach (takich jak założenia dotyczące stóp procentowych oraz wzrostu wynagrodzeń i świadczeń), które zależą od konkretnego poziomu inflacji w którymkolwiek z przyszłych okresów  powinno przyjmować się taki sam poziom inflacji.

Wycena rezerw na świadczenia pracownicze – ujmowanie zysków i strat aktuarialnych

Autopromocja

Sprawozdanie finansowe 2024
Przykłady, schematy, tabele, wzory

Sprawdź

Generalnie, poza dwoma przypadkami, MSR 19 nie wypowiada się na temat zasad ustalania założeń aktuarialnych. Te dwa przypadki, to założenia dotyczące umieralności i założenia dotyczące stopy dyskontowej.

Autopromocja

Jak przygotować się do zmian 2025.
Podatki. Rachunkowość. ZUS

Sprawdź

Zapisy w MSR 19 dotyczące wyznaczania założenia dotyczącego tabeli umieralności są ogólne i przedstawiają się następująco:

• jednostka ustala założenia dotyczące umieralności w odniesieniu do najlepszego możliwego oszacowania umieralności uczestników programu zarówno w trakcie okresu zatrudnienia, jak i po tym okresie,
• w celu oszacowania ostatecznego kosztu świadczenia, jednostka uwzględnia przewidywane zmiany w umieralności, na przykład poprzez korektę standardowych tabel umieralności o szacowane pozytywne zmiany w umieralności;

zawierają jednak kilka istotnych wskazówek:

• po pierwsze: nie ma zapisów dotyczących korzystania z konkretnych tabel umieralności,
• po drugie: można modyfikować standardowe tabele umieralności (w Polsce standardowymi tabelami umieralności są Polskie Tablice Trwania Życia publikowane przez GUS),
• po trzecie: przy ustalaniu tabel umieralności można uwzględniać przyszłe zmiany w umieralności.

Zatem oznacza to, że aktuariusz dokonujący wyceny rezerwy na świadczenia może sam, w oparciu o swoją wiedzę ekspercką, o standardowe tabele umieralności, o przyszłe zmiany w umieralności, wyznaczać tabele umieralności tak, aby otrzymać możliwie najlepsze oszacowania umieralności uczestników programu zarówno w trakcie okresu zatrudnienia, jak i po tym okresie. Oznacza, to, że ewentualne krótkotrwałe zmiany w poziomie umieralności nie powinny skutkować istotnym wpływem na tabele umieralności, które będą stosowane do wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze.

Dokładnie takie samo podejście możemy zastosować do wyznaczania tabel przejścia na rentę.

Ewidencja bilansowa rezerw na świadczenia pracownicze

Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku rotacji pracowników. Oczywiście nie istnieją, w tym przypadku, żadne standardowe tabele rotacji. Tabele rotacji wyznacza się w oparciu o dane specyficzne dla jednostki, w oparciu o dane z ostatnich lat przed datą bilansową, na którą sporządzana jest wycena rezerwy na świadczenia pracownicze. Dodatkowo, wyznaczając tabele rotacji, można kierować się prognozami jednostki odnośnie planowanego rozwoju zdarzeń w jednostce, które wpływają na poziom rotacji. Podsumowując, możemy napisać, że wyznaczając tabele rotacji bierzemy pod uwagę dotychczasowy (co nie oznacza, że bieżący) poziom rotacji oraz prognozy odnoszące się do zdarzeń, które wpływają na rotację, tak aby otrzymać możliwie najlepsze oszacowania rotacji uczestników programu w trakcie okresu zatrudnienia. Oznacza to, że ewentualne krótkotrwałe zmiany w poziomie rotacji pracowników nie powinny skutkować istotnym wpływem na tabele rotacji pracowników, które będą stosowane do wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze.

W przypadku założeń finansowych podejście do ich wyznaczania jest zależne od tego jakiego założenia dotyczy.

I tak, w przypadku stopy wzrostu wynagrodzeń standardowe podejście do wyznaczania tej stopy jest oparte na długoterminowej inflacji oraz na danych pochodzących z jednostki. Zgodnie z Krajowym Standardem Aktuarialnym nr 1/2015 "Wycena zobowiązań z tytułu świadczeń pracowniczych", przy ustalaniu stopy wzrostu wynagrodzeń w jednostce należy opierać się na możliwie najlepszych oszacowaniach. Stopa wzrostu wynagrodzeń powinna zostać przyjęta co najmniej na takim poziomie, jaki jest zagwarantowany pracownikom lub zwyczajowo oczekiwany, np. zgodnie ze stopą inflacji. Nawet jeśli w układzie zbiorowym nie ma wyrażonej jawnie takiej gwarancji, to jeśli istnieje zwyczaj, który dotychczas był stosowany, którego pracownicy oczekują, a pracodawca nie mógłby odmówić jego zastosowania bez niemożliwego do zaakceptowania pogorszenia stosunków z pracownikami, powinien zostać on uwzględniony w wyznaczaniu stopy wzrostu wynagrodzeń. Zatem stopa wzrostu wynagrodzeń używana do wyceny rezerwy, nie zależy jedynie od bieżącego wzrostu wynagrodzeń, ale od kliku wspomnianych powyżej czynników oraz od wiedzy eksperckiej aktuariusza. Oznacza to, że analogicznie jak dla założeń omawianych wcześniej, ewentualne krótkotrwałe zmiany w poziomie wzrostu wynagrodzeń nie powinny skutkować istotnym wpływem na stopę wzrostu wynagrodzeń, która będzie stosowana do wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze.

Zauważmy, że wyznaczanie wszystkich omówionych dotychczas założeń aktuarialnych miało tę samą cechę: zbierane były zarówno informacje historyczne, jak i informacje co do przyszłych możliwych zmian czynników wpływających na te założenia i na tej podstawie wyznaczane były długoterminowe założenia aktuarialne stosowane do wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze (przypomnijmy, że wycena rezerwy na świadczenia pracownicze oparta jest na długoterminowych prognozach, często trzydziestoletnich a nawet dłuższych). Oznacza to, że krótkoterminowe wahania wartości czynników wykorzystywanych do ustalania wszystkich powyżej omówionych założeń aktuarialnych, mają (i powinny mieć) ograniczony wpływ na poziom tych założeń. Dzięki takiemu podejściu założenia te są stabilne z kwartału na kwartał, czy też z roku na rok (w zależności od częstotliwości wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze).

Wydatki na pracownicze ubezpieczenie grupowe w księgach rachunkowych

Całkiem odmienna sytuacja ma miejsce w przypadku wyznaczania stopy dyskontowej. MSR 19 poświęcił kilka akapitów wyznaczaniu tego założenia.

Zgodnie z MSR 19 stopę stosowaną do dyskontowania zobowiązań z tytułu świadczeń po okresie zatrudnienia ustala się na podstawie występujących na koniec okresu sprawozdawczego rynkowych stóp zwrotu z wysoko ocenianych obligacji przedsiębiorstw. W dalszej części MSR 19 podaje, że w krajach, w których brak jest rozwiniętego rynku takich obligacji, stosuje się występujące na koniec okresu sprawozdawczego rynkowe stopy zwrotu z obligacji skarbowych.

W Polsce obecnie brak jest rozwiniętego rynku wysoko ocenianych obligacji przedsiębiorstw. Zatem wyceniając rezerwę na świadczenia pracownicze stosuje się występujące na koniec okresu sprawozdawczego rynkowe stopy zwrotu z obligacji skarbowych.

Zauważmy, że wyznaczanie założenia dotyczącego stóp dyskontowych jest całkowicie odmienne od wyznaczania wcześniej omówionych założeń aktuarialnych. W przypadku założenia dotyczącego stóp dyskontowych, bieżące zmiany stóp zwrotu z obligacji skarbowych, natychmiast i to w stosunku 1:1 przekładają się na stosowane stopy dyskontowe. Zatem nawet bardzo krótkotrwałe wahania stóp zwrotu z obligacji skarbowych na koniec okresu sprawozdawczego mają wpływ na poziom stóp dyskontowych i tym samym na wysokość rezerwy na świadczenia pracownicze.

Zauważmy, że w przypadku wyznaczania stóp dyskontowych MSR 19 podaje wprost, że „stosuje się występujące na koniec okresu sprawozdawczego rynkowe stopy zwrotu z obligacji skarbowych”, a nie, że np. stopy dyskontowe wyznacza się w oparciu o rynkowe stopy zwrotu z obligacji skarbowych. Oznacza to, że pole manewru przy wyznaczaniu stóp dyskontowych jest równe zero i po prostu, aby być zgodnym z MSR 19, należy jako stopy dyskontowe stosować rynkowe stopy zwrotu z obligacji skarbowych występujące na dzień bilansowy.

Zobaczmy na przykładzie obligacji WS0429 jak zmieniała się stopa zwrotu z tej obligacji.

Źródło: www.bondspot.pl, opracowanie AKSJOM Doradztwo Aktuarialne.

Wybraliśmy tę obligację, gdyż jest ona często wykorzystywana przez aktuariuszy do ustalania stóp dyskontowych.

Zauważmy, że w ostatnich latach mieliśmy kwartały w których zmiana stóp zwrotu z ww. obligacji dochodziła do (lub nawet przekraczała) 100 bp, np. w IV kwartale 2012 stopa zwrotu z obligacji spadła o 112 bp, w II kwartale 2014 stopa zwrotu z obligacji spadła o 88 bp, a w II kwartale 2015 stopa zwrotu z obligacji wzrosła o 96 bp.

Oczywiście takie fluktuacje stóp zwrotu z obligacji skarbowych mają wpływ na wyniki finansowe jednostek. Jedną z bardziej znanych sytuacji był wpływ zmiany stopy dyskontowej z 5,75% na 4,00% na koniec 2012 przy wycenie rezerwy na świadczenia pracownicze dla Grupy Tauron. Zmiana stopy dyskontowej spowodowała zmniejszenie netto wyniku finansowego Grupy o 99 mln zł. W komunikacie Grupa poinformowała: „Wynik finansowy netto Grupy obniżył się o niemal 99 mln zł na skutek jednorazowego zdarzenia, jakim był wzrost rezerwy na świadczenia pracownicze. To efekt skokowego obniżenia stóp procentowych, z którym mieliśmy do czynienia w ostatnim czasie, a co za tym idzie – obniżenia stóp zwrotu z obligacji długoterminowych. W związku z tym na dzień bilansowy Grupa przyjęła do wyceny rezerwy na świadczenia pracownicze istotnie niższą w stosunku do roku poprzedniego stopę dyskontową. To spowodowało wzrost ich wartości.”

Na koniec kluczowe pytanie czy i co można zrobić, aby uniknąć sytuacji, w których zmiana stóp zwrotu z obligacji wpływa w sposób istotny na wycenę rezerwy na świadczenia pracownicze. Oczywiście całkowicie tego wpływu wyeliminować się nie da, ale wskazówkę do odpowiedzi na to pytanie znajdziemy w MSR 19.

Na wstępie niniejszego artykułu przypomniałem, że zgodnie z MSR 19 założenia aktuarialne powinny być bezstronne i wzajemnie spójne. Przez wzajemną spójność założeń aktuarialnych (jak pisałem powyżej) MSR 19 rozumie założenia odzwierciedlające relacje ekonomiczne pomiędzy takimi czynnikami jak: inflacja, stopy wzrostu wynagrodzeń i stopy dyskontowe. Oznacza to, że wyznaczając długoterminową stopę wzrostu wynagrodzeń (czy też strukturę stóp wzrostu wynagrodzeń) powinniśmy nie tylko stosować podejście o którym pisałem wcześniej, ale brać także pod uwagę wpływ zmiany stóp procentowych (w konsekwencji stóp zwrotu z obligacji skarbowych) na długoterminową inflację i na długoterminową stopę wzrostu wynagrodzeń, tak aby odzwierciedlić relacje ekonomiczne pomiędzy tymi czynnikami. Zatem wyznaczając stopę wzrostu wynagrodzeń nie możemy jej wyznaczać bez powiązania ze stopą zwrotu z obligacji skarbowych (a w konsekwencji bez powiązania ze stopą dyskontową). Dzięki takiemu podejściu spełnimy wymóg wzajemnej spójności założeń aktuarialnych wymagany przez MSR 19 oraz zapewnimy, że zmiana stopy dyskontowej zostanie (przynajmniej częściowo) zneutralizowana przez zmianę stopy wzrostu wynagrodzeń.

Autor: dr Witold Florczak, AKSJOM Doradztwo Aktuarialne, www.aksjom.pl