Wysokość kar w umowach o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy

Umowa ta, w swojej istocie,  ma na celu chronić interes pracodawcy przed naruszeniami ze strony zatrudnionych przez niego pracowników, po ustaniu zatrudnienia. W zakresie ustalonym w umowie pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Pracodawca z kolei, zobowiązany jest do zapłaty pracownikowi odszkodowania, w wysokości nie mniejszej niż 25% wynagrodzenia, otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji.

Autopromocja

Naruszenie zakazu konkurencji przez pracownika powoduje jego odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną byłemu pracodawcy na podstawie stosowanych odpowiednio przepisów Kodeksu cywilnego. Oznacza to, że pracownik ponosi odpowiedzialność w pełnej wysokości (art. 361 § 1 k.c.), niezależnie od stopnia winy, a do jego odpowiedzialności ma zastosowanie domniemanie nienależytego wykonania umowy (art. 471 k.c.; por. wyrok Sądu Najwyższego
z 27 stycznia 2004 r., I PK 222/03, LEX nr 465932).

Pracodawcę obciąża ciężar dowodu, że doszło do naruszenia umowy, powstania szkody oraz wykazania jej wysokości i adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy naruszeniem umowy a powstaniem szkody. Dlatego, aby uniknąć trudnego do przeprowadzenia dowodu, a jednocześnie utrzymać ochronę własnych interesów, pracodawcy zastrzegają w umowach o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy kary umowne.

Autopromocja

Praca zdalna. Obowiązki i uprawnienia pracowników i pracodawców

Książka z plakatem w prezencie

Sprawdź

Polecamy: Monitor prawa pracy i ubezpieczeń

Zgodnie bowiem z art. 483 k.c., w umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kary umownej). Ma to ten skutek, że w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika, kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły w treści łączącej je umowy.

Autopromocja

Jak optymalizować koszty zatrudnienia

Sprawdź

Kara umowna różni się od odszkodowania sensu stricte tym, że należy się bez względu na wysokość szkody, natomiast nie ma różnic co do podstaw odpowiedzialności. Oznacza to, że zobowiązany do zapłaty kary umownej może bronić się - podobnie jak każdy dłużnik zobowiązany do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania – podnoszeniem zarzutu, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 23 września 2016 r., I ACa 302/16, LEX nr 2136990).

Autopromocja

Poradnik pracodawcy 2024
Uprawnienia rodziców w pracy

Sprawdź

Pomimo pewnych kontrowersji, dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej w umowie o zakazie konkurencji obowiązującej po ustaniu stosunku pracy została zaaprobowana przez orzecznictwo (por. wyrok Sądu Najwyższego z 10 października 2003 r., I PK 528/02, OSNP 2004/19/336; wyrok Sądu Najwyższego z 5 kwietnia 2005 r., I PK 196/04, OSNP 2005/22/354; wyrok Sądu Najwyższego z 4 stycznia 2008 r., I PK 183/07, OSNP 2009/3-4/37). Zastrzeżenie kary umownej w tym wypadku musi jednak uwzględniać specyfikę relacji prawnej łączącej byłego pracodawcę z byłym pracownikiem. Oznacza to, że przepisy o karze umownej zawarte w Kodeksie cywilnym mają do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jedynie odpowiednie zastosowanie (art. 483 i 484 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Mamy tu do czynienia z umową prawa pracy, pozostającą w bezpośrednim związku podmiotowym i przedmiotowym ze stosunkiem pracy (por. cyt. wyrok Sądu Najwyższego I PK 222/03).

Serwis Kadry

Podstawowy problem stanowi zatem ustalenie odpowiedniej wysokości kary umownej, co ma kapitalne znaczenie dla obu stron stosunku pracy.

Pracodawca, ustalając wysokość kary umownej na rażąco wygórowanym poziomie, naraża się na roszczenie pracownika o miarkowanie wysokości kary, na podstawie art. 484 § 2 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Pracownik, który nie zgadza się z wysokością kary umownej żądanej przez pracodawcę, będzie musiał bronić swoich racji w sądzie, ponieważ zmniejszenie kary umownej może nastąpić jedynie na skutek wyroku (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18 czerwca 2003 r., II CKN 240/01, LEX nr 121708).

Jakie kryteria należy zatem przyjąć dla określenia wysokości kary umownej w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy?

Często spotykanym w praktyce rozwiązaniem jest zastrzeganie kary umownej
w wysokości dwu lub trzykrotności miesięcznej raty odszkodowania o którym mowa w art. 101² § 1 k.p. Kara umowna, określona w takiej wysokości nie powinna zostać uznana za rażąco wygórowaną.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że ocena rażącego wygórowania kary umownej musi opierać się na obiektywnych kryteriach, takich jak np. wysokość doznanej przez pracodawcę szkody, wysokość odszkodowania dla pracownika, wysokość jego wynagrodzenia za pracę przed rozwiązaniem stosunku pracy. Szczególną wagę Sąd Najwyższy przywiązuje przy tym do kryterium wysokości odszkodowania (wynagrodzenia karencyjnego). Sąd Najwyższy motywuje to tym, że ustalając wysokość odszkodowania należnego pracownikowi od pracodawcy za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej (art. 101² § 1 i 3 k.p.), pracodawca wycenia w istocie wartość zakazu konkurencji. Wobec tego, w razie ustalenia w umowie odszkodowania dla obu stron - dla pracownika według zasad określonych w art. 101² § 3 k.p., dla pracodawcy w postaci kary umownej - wielkości te nie powinny rażąco odbiegać od siebie (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 7 czerwca 2011 r., II PK 327/10, OSNP 2012/13-14/173).

W uzasadnieniu do wyroku z 4 lipca 2007 r., w sprawie sygn. akt II PK 359/06, Sąd Najwyższy przyjął, że ocena rażącego wygórowania kary umownej, określonej w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, powinna być odniesiona do wysokości całego ustalonego w tej umowie odszkodowania, a nie do wysokości jego miesięcznej raty (OSNP 2008/15-16/223).

Jeśli podpisano umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy na okres 3 lat, pracownik w ciągu 3 lat przed ustaniem stosunku pracy otrzymywał wynagrodzenie w kwocie 2 500 zł miesięcznie (brutto), a odszkodowanie za przestrzeganie zakazu konkurencji ustalono na minimalnym, ustawowym poziomie (25 % wynagrodzenia, otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy, przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji), to wydaje się, że kara umowna w wysokości 22 500 zł nie będzie rażąco wygórowana.

Reasumując, kara umowna w umowie o zakazie konkurencji obowiązującej po ustaniu stosunku pracy może być skutecznie zastrzeżona w kwocie korespondującej z wysokością odszkodowania, należnego pracownikowi za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej. Ocena czy tak ustalona wysokość kary umownej będzie rażąco wygórowana zależeć będzie jednak także od innych czynników, w tym między innymi od wysokości wynagrodzenia pracownika, czy też ustalenia czy pracodawca poniósł szkodę i w jakiej wysokości (por. wyrok Sądu Najwyższego z 19 kwietnia 2006 r., V CSK 34/06, LEX nr 195426).

Jerzy Hajn, Kancelaria Radców Prawnych Lubasz i Wspólnicy

Lubasz i Wspólnicy – Kancelaria Radców Prawnych jest kancelarią o ogólnopolskim zasięgu działania. Ma swoje biura w Łodzi, Warszawie i Wrocławiu. Specjalizuje się w: prawie IT, e-commerce i nowych technologiach, ochronie danych osobowych, prawie nieruchomości, oraz prawie gospodarczym.