Objaśnienia podatkowe – jaką ochronę dają podatnikom

W interpelacji nr 29534 z 29 stycznia 2019 r. skierowanej do Ministra Finansów jedna z posłanek zwróciła uwagę na obserwowaną praktykę niejednolitego stosowania przez organy podatkowe przepisów Ordynacji podatkowej dot. objaśnień podatkowych. Urzędnicy skarbowi różnie rozumieją te przepisy przez co zakładana funkcja ochronna  (dla podatników) objaśnień podatkowych w niektórych przypadkach bywa fikcją przynajmniej na etapie przedsądowym.

Odpowiadając na pytania zawarte w tej interpelacji poselskiej Minister Finansów udzielił 20 marca 2019 r. (w imieniu Ministra odpowiadał Filip Świtała, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Finansów) obszernych wyjaśnień co do tego jaką ochronę dają podatnikom objaśnienia podatkowe i kiedy z tej ochrony można realnie skorzystać.

Warto na wstępie przypomnieć treść art. 14a § 1 pkt 2) Ordynacji podatkowej, zgodnie z którym Minister właściwy do spraw finansów publicznych dąży do zapewnienia jednolitego stosowania przepisów prawa podatkowego przez organy podatkowe, w szczególności:
(…) 2) wydając z urzędu ogólne wyjaśnienia przepisów prawa podatkowego dotyczące stosowania tych przepisów (objaśnienia podatkowe)
– przy uwzględnieniu orzecznictwa sądów, Trybunału Konstytucyjnego lub Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

A zgodnie z art. 14n § 4 pkt 1) Ordynacji podatkowej: W przypadku zastosowania się przez podatnika w danym okresie rozliczeniowym do objaśnień podatkowych,
(…) – stosuje się odpowiednio przepisy art. 14k–14m.

Polecamy: Biuletyn VAT

Polecamy: Monitor Księgowego – prenumerata

Objaśnienia podatkowe wydane do 20 lutego 2019 r. o publikowane są na stronie Ministerstwa Finansów https://mf-arch2.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/wiadomosci/ostrzezenia-i-wyjasnienia-podatkowe

Niestety po 20 lutego 2019 r. na nowej stronie Ministerstwa Finansów  https://www.gov.pl/web/finanse  ani na portalu  https://www.podatki.gov.pl/ nie ma póki co jednego miejsca, w którym są publikowane objaśnienia podatkowe. Dlatego też szukając objaśnień trzeba korzystać z wyszukiwarki na stronie https://www.podatki.gov.pl/szukaj?query=obja%C5%9Bnienia.

Zasada nieszkodzenia interpretacji i objaśnień podatkowych

Minister stwierdził, że zasada nieszkodzenia określona w art. 14k-14n Ordynacji podatkowej jest wspólnym elementem konstrukcyjnym interpretacji ogólnej i objaśnień podatkowych.

W myśl tej zasady podatnikowi nie może szkodzić zastosowanie się do interpretacji lub objaśnień zarówno:
- w zakresie skutków podatkowych mających miejsce od dnia opublikowania interpretacji (objaśnień), jak też

- (tu jednak tylko częściowo) w zakresie skutków podatkowych mających miejsce przed dniem opublikowania interpretacji (objaśnień).

Zdaniem Ministra, co do zasady, objaśnienia podatkowe dają podatnikowi - na zasadzie nieszkodzenia - taką samą ochronę jak interpretacja ogólna.

Jednak aby skorzystać z ochrony wynikającej z zasady nieszkodzenia trzeba spełnić dwa warunki.

Podatnik musi się zastosować …

Pierwszym i najważniejszym (zdaniem Ministra Finansów) warunkiem działania zasady nieszkodzenia z tytułu objaśnień podatkowych jest zastosowanie się podatnika do tych objaśnień.

Oznacza to, że objaśnienia podatkowe Ministra Finansów nie dają żadnej ochrony same przez się, a zatem jeżeli podatnik nie zastosował się do nich, to nie może powoływać się na zasadę nieszkodzenia i korzystać z niej tylko z powodu wydania i opublikowania objaśnień podatkowych. W tym sensie objaśnienia podatkowe nie są wiążące ani dla podatników, ani dla organów podatkowych, ani dla sądów administracyjnych.

Zatem wg Ministra to od  podatnika zależy „aktywacja” zasady nieszkodzenia i wynikającego z niej skutku wiążącego względem organów podatkowych i sądów administracyjnych. Na tej zasadzie i w tym sensie objaśnienia podatkowe mają pośrednio wiążący charakter.

Zasada nieszkodzenia jest bowiem adresowana pierwotnie i przede wszystkim do podatnika jako jej beneficjenta, uzależniając jej działanie od decyzji i zachowania samego podatnika. Dopiero wtórnym adresatem zasady nieszkodzenia są organy podatkowe i sądy administracyjne jako strażnicy jej właściwego stosowania. Żaden z tych uczestników obrotu podatkowego nie jest związany wykładnią przepisów prawa podatkowego zawartą w objaśnieniach i nie ma obowiązku ich stosowania tylko z przyczyny ich opublikowania.

… w tym samym stanie faktycznym

Drugim - ściśle powiązanym z pierwszym - warunkiem działania zasady nieszkodzenia jest tożsamość stanu faktycznego w konkretnej sprawie podatkowej i stanu faktycznego (zagadnienia) określonego w objaśnieniach podatkowych. W tej tożsamości okoliczności faktycznych zawiera się istotny sens zastosowania się podatnika do objaśnień.

Jak tłumaczy Minister: nie chodzi o jakieś ogólne zastosowanie się do objaśnień, ale o zachowanie się podatnika w tym samym stanie faktycznym i w zgodzie z poglądem wyrażonym przez Ministra Finansów.

Z warunku tożsamości stanu faktycznego logicznie wynika względność ochrony podatnika z tytułu zastosowania się do objaśnień podatkowych. Chodzi o to, że ochrona nie może wynikać tylko z subiektywnego przekonania podatnika, iż zastosował się do objaśnień w tożsamym stanie faktycznym.

Zdaniem Ministra, działanie zasady nieszkodzenia nie może opierać się tylko na deklaracji podatnika o spełnieniu warunków działania tej zasady. Tutaj potrzebna jest obiektywna ocena, a ta może ziścić się tylko w drodze działania organu podatkowego we właściwej procedurze (czynności sprawdzające, kontrola podatkowa lub postępowanie podatkowe) i gwarantowanej w tej procedurze obronie interesu podatnika.

Na końcu tej drogi jest postępowanie przed sądem administracyjnym, który - tak jak organ podatkowy - ma obowiązek niezależnej (samodzielnej) oceny i ustalenia, czy w konkretnej sprawie podatkowej istnieją przesłanki działania zasady nieszkodzenia.

Podsumowując rozważania dot. zakresu ochrony i obowiązywania objaśnień podatkowych Minister Finansów stwierdził, że: objaśnienia podatkowe są pośrednio i względnie wiążące w stosunku do organów podatkowych i sądów administracyjnych. Ich wiążący charakter wynika z przepisów o zasadzie nieszkodzenia (artykuły 14k-14n Ordynacji podatkowej), natomiast pośredniość polega na tym, że związanie organu podatkowego zależy od decyzji i faktycznego zachowania podatnika. Z kolei względność polega na tym, że organ podatkowy i sąd administracyjny mają obowiązek samodzielnie ocenić i ustalić istnienie albo nieistnienie przesłanek uwzględnienia w konkretnej sprawie podatkowej zasady nieszkodzenia.

Odpowiadając na pytanie zadane w interpelacji Minister podkreślił, że wg jego oceny objaśnienia podatkowe nie są fikcyjne ani pozorne. Jego zdaniem objaśnienia podatkowe realnie działają i skutecznie wpływają na stosunki między organami podatkowymi i podatnikami, na dowód czego Minister zacytował fragment uzasadnienia jednego z wyroków NSA:

„Ponownie rozpoznając sprawę Sąd pierwszej instancji uwzględni ocenę prawną zawartą w niniejszym wyroku. Obowiązkiem Sądu będzie także wzięcie pod uwagę Objaśnień podatkowych z dnia 11 grudnia 2018 r. wydanych przez Ministra Finansów, które prezentują oficjalną wykładnię przepisów regulujących opodatkowanie zbycia nieruchomości komercyjnych. Przedstawiają one okoliczności, na jakie powinien zwracać uwagę podatnik podatku od towarów i usług dokonując dostawy nieruchomości komercyjnych w celu ustalenia prawidłowego sposobu opodatkowania dokonywanych transakcji. Ponadto należy uwzględnić zaprezentowaną w niniejszym wyroku wykładnię art. 14k § 1 [OP] oraz wpływ wnikającej z niego zasady nieszkodzenia na wydaną decyzję wymiarową w kontekście realizacji funkcji gwarancyjnej interpretacji podatkowych” - z uzasadnienia wyroku NSA z 28 stycznia 2019 roku (sygn. I FSK 293/17).

Wobec powyższego Minister końcowo stwierdził, że jego zdaniem nie ma potrzeby zmiany przepisów o zasadzie nieszkodzenia w kierunku jakiegoś dalej idącego związania organów podatkowych interpretacjami ogólnymi i objaśnieniami podatkowymi. Dlatego Minister nie podejmuje ani nie zamierza podejmować żadnych działań legislacyjnych w tym zakresie.

Minister powtórzył, że w aktualnym stanie prawnym objaśnienia podatkowe są wiążące względem organów podatkowych, chociaż w sposób pośredni i względny. Organ podatkowy ma obowiązek „na etapie wydawania decyzji” uwzględnić działanie tej zasady, ale ma także obowiązek samodzielnie ocenić i ustalić, czy istnieją przesłanki takiego uwzględnienia. Dopiero jeżeli organ ustali, że nie ma takich przesłanek, może nie uwzględnić działania zasady nieszkodzenia - co oczywiście może być skarżone przez podatnika w skardze do sądu administracyjnego.

Zdaniem Ministra nie jest możliwa taka zmiana przepisów o objaśnieniach podatkowych, aby wiązały one organy podatkowe wprost i bezwarunkowo, czyli w sposób bezpośredni i bezwzględny. Wynika to jasno i wyraźnie z wyroku Trybunału Konstytucyjnego (w skrócie: TK) z 11 maja 2004 roku (sygn. K 4/03). W tym wyroku TK orzekł, iż ówczesny art. 14 § 2 Ordynacji podatkowej jest niezgodny z art. 78 oraz art. 93 ust. 2 zdanie 2 Konstytucji „w części stanowiącej, że interpretacje ministra właściwego do spraw finansów publicznych wiążą organy podatkowe i organy kontroli skarbowej”.

Obecna konstrukcja zasady nieszkodzenia została wprowadzona do Ordynacji podatkowej w 2007 roku i stanowi de facto wykonanie ww. wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

Problematyczna tożsamość stanu faktycznego

Zgadzając się co do zasady z argumentacją zaprezentowaną przez Ministra Finansów warto zauważyć, że kluczowym elementem w temacie funkcjonowania objaśnień podatkowych jest praktyka organów podatkowych (a także sądów administracyjnych) co do oceny stanu faktycznego. Jak bowiem, skądinąd słusznie, zauważył Minister "(...)warunkiem działania zasady nieszkodzenia jest tożsamość stanu faktycznego w konkretnej sprawie podatkowej i stanu faktycznego (zagadnienia) określonego w objaśnieniach podatkowych. W tej tożsamości okoliczności faktycznych zawiera się istotny sens zastosowania się podatnika do objaśnień. "

Stawiam tezę, że w większości przypadków trudno będzie (obiektywnie) o 100% tożsamość tych stanów faktycznych. Stany faktyczne opisywane w objaśnieniach podatkowych są kreślone raczej ogólnie, a stany faktyczne istniejące obiektywnie w działalności podatników pełne są konkretnych szczegółów. Zawsze jakiś drobny element stanu faktycznego może nie pasować. I wtedy od organu podatkowego lub sądu administracyjnego zależeć będzie, czy weźmie pod uwagę istotność (danego elementu, który nie pasuje) dla rozstrzyganej materii normatywnej. Czy też podejdzie czysto formalnie i powie, że ten właśnie element nie pozwala na stwierdzenie 100% tożsamości stanów faktycznych i dlatego dane objaśnienia nie ochronią podatnika.

Minister Finansów nie widzi potrzeby zmian przepisów Ordynacji podatkowej w zakresie objaśnień. Jednak zasadny wydaje się postulat de lege ferenda, by zapisać w tych przepisach, że ewentualne rozbieżności ocenianych stanów faktycznych powinny być oceniane właśnie przez pryzmat istotności tych rozbieżności dla interpretowanych norm prawnych.