Podstawa opodatkowania a wartość rynkowa

Adam Czekalski

doradca podatkowy, uczestnik seminarium doktoranckiego na Wydziale Prawa i Administracji UW

Wartość rynkowa

W myśl dodanego w art. 2 ustawy o VAT pkt 27b przez wartość rynkową należy rozumieć całkowitą kwotę, jaką w celu uzyskania w danym momencie dostaw towarów lub usług nabywca musiałby (w warunkach uczciwej konkurencji) zapłacić niezależnemu dostawcy lub wykonawcy usługi na terytorium Polski. Przy określeniu tej kwoty pod uwagę bierzemy ten sam etap sprzedaży jak ten, na którym dokonywana jest dostawa towarów lub świadczenie usług. Gdy nie można ustalić porównywalnej dostawy towarów lub świadczenia usług, wartością rynkową jest:

- w przypadku towarów - kwota nie mniejsza niż cena nabycia towarów lub towarów podobnych, a w sytuacji braku ceny nabycia - koszt wytworzenia określony w momencie dostawy;

- w odniesieniu do usług - kwota nie mniejsza niż całkowity koszt poniesiony przez podatnika na wykonanie tych usług.

Wprowadzony przepis koresponduje z przepisami wspólnotowymi w zakresie VAT. Zgodnie z art. 72 dyrektywy 2006/112/WE wartość wolnorynkowa oznacza kwotę, jaką w celu uzyskania w danym momencie dostawy danych towarów (świadczenia usług) nabywca na takim samym etapie sprzedaży jak ten, na którym jest dokonywana dana czynność, musiałby w warunkach uczciwej konkurencji zapłacić niezależnemu dostawcy (usługodawcy) na terytorium państwa członkowskiego, w którym transakcja podlega opodatkowaniu. Dyrektywa zawiera również regulacje, w sytuacji gdy nie można określić ceny wolnorynkowej. W przypadku świadczenia usług podstawa opodatkowania nie może być niższa niż całkowita kwota wydatków poniesionych przez podatnika na wykonanie tych usług. Natomiast w odniesieniu do dostawy towarów kwota, od której nalicza się podatek, nie może być mniejsza niż kwota, za którą nabyto towary (ewentualnie towary podobne), lub w przypadku braku ceny nabycia będzie to koszt wytworzenia, określony w momencie dostawy. W tym miejscu należy podkreślić, że stwierdzenie „określone w momencie dostawy” odnosi się zarówno do ceny nabycia, jak i kosztu wytworzenia na dzień dokonania danej (wtórnej) dostawy. W przeciwnym wypadku wartość rynkowa określona w momencie pierwotnego zakupu (np. kilka lat temu) byłaby zupełnie inna niż w momencie dokonywania właściwej transakcji dostawy towarów.

Dodatkowo wymaga podkreślenia, że ustawa o VAT nie zawiera definicji terminów „cena nabycia” oraz „koszt wytworzenia”. W związku z tym należy odwołać się do przepisów o podatku dochodowym.

Odwołując się do powyższych przepisów, cena nabycia obejmuje kwotę należną (całość świadczenia należnego) zbywcy, powiększoną o koszty związane z zakupem (w szczególności: koszty transportu, załadunku i wyładunku, ubezpieczenia w drodze, montażu i instalacji). Dodatkowo do ceny nabycia należy doliczyć koszty opłat notarialnych, skarbowych i innych, odsetek i prowizji.

Natomiast kosztem wytworzenia jest wartość w cenie nabycia zużytych do wytworzenia towaru: rzeczowych składników majątku i wykorzystanych usług obcych, kosztów wynagrodzeń za prace wraz z pochodnymi i inne koszty dające się zaliczyć do wartości wytworzonych towarów. Koszt wytworzenia nie obejmuje takich pozycji, jak: koszty ogólne zarządu, koszty sprzedaży oraz pozostałe koszty operacyjne i koszty operacji finansowych (w szczególności odsetek od pożyczek i prowizji).

Wprowadzenie definicji wartości rynkowej do polskiego systemu VAT dotyczy w szczególności ustalenia podstawy opodatkowania w VAT dla specyficznych grup czynności, np. świadczenia w naturze, przy braku określenia ceny.

Przykład

Spółka „ALFA” świadczy usługi doradztwa gospodarczego. W stosunku do niektórych usług jest zobowiązana do ustalenia wartości rynkowej (określenia podstawy opodatkowania). Ustalenie wartości wolnorynkowej (wartości rynkowej - w rozumieniu polskich przepisów o VAT) w stosunku do wartości świadczonych usług jest niemożliwe, z uwagi na nieporównywalność usług niematerialnych. W związku z tym do ustalenia wartości usług należy wliczyć wszelkie koszty poniesione na wykonywanie tych usług, tj. koszty wynagrodzeń pracowników i współpracowników, koszty zakupu usług obcych, rzeczowych składników majątkowych, najmu pomieszczeń biurowych. Kwota łącznych kosztów podzielona przez ilość wykonanych usług (np. przepracowanych godzin) pozwala na ustalenie stawki godzinowej, do określenia wartości rynkowej (w celu określenia podstawy opodatkowania).

Nieodpłatna dostawa towaru

Zgodnie z przepisami o VAT opodatkowaniu podlega również nieodpłatna dostawa towaru, tzn. przekazanie przez podatnika towarów należących do jego przedsiębiorstwa na cele inne niż związane z prowadzonym przez niego przedsiębiorstwem. W szczególności dotyczy to takich czynności, jak:

1) przekazanie lub zużycie towarów na cele osobiste podatnika lub jego pracowników, w tym byłych pracowników, wspólników, udziałowców, akcjonariuszy, członków spółdzielni i ich domowników, członków organów stanowiących osób prawnych, członków stowarzyszenia,

2) wszelkie inne przekazanie towarów bez wynagrodzenia, w szczególności darowizny

- jeżeli podatnikowi przysługiwało prawo do odliczenia VAT od tych czynności, w całości lub w części.

Regulacji, o której mowa powyżej, nie stosuje się do przekazywanych drukowanych materiałów reklamowych i informacyjnych, prezentów o małej wartości i próbek.

Ustawodawca zdecydował o zmianie od 1 stycznia 2008 r. definicji prezentów o małej wartości, w przypadku gdy ich przekazania nie ujęto w ewidencji pozwalającej na ustalenie tożsamości tych osób. Mając powyższe na uwadze, przez prezent o małej wartości rozumie się przekazywane przez podatnika jednej osobie towary, których przekazania nie ujęto w ww. ewidencji, jeżeli wartość rynkowa towaru nie przekracza 5 złotych.

Jednocześnie w zakresie nieodpłatnej dostawy towarów zmianie ulega zakres podstawy opodatkowania. Od 1 stycznia 2008 r. podatek należy naliczyć od ceny nabycia towarów (bez podatku), a gdy nie ma ceny nabycia - od kosztu wytworzenia określonego w momencie dostawy towarów, z zastrzeżeniem określonej grupy towarów.

Nieodpłatna dostawa wybranych towarów spożywczych

Zastrzeżenie, o którym mowa powyżej, dotyczy produktów spożywczych i napojów, a w szczególności: pieczywa, wyrobów piekarskich i ciastkarskich świeżych; czekolad i wyrobów cukierniczych; wód mineralnych i napojów bezalkoholowych. W odniesieniu do tych grup towarów podstawa opodatkowania obejmuje kwotę, jaką w celu uzyskania w danym momencie takich towarów nabywca na takim samym etapie sprzedaży jak ten, na którym dokonywana jest dostawa towarów, musiałby w warunkach uczciwej konkurencji zapłacić niezależnemu dostawcy na terytorium kraju, jeżeli nie jest ona wyższa niż cena nabycia towarów, a gdy nie ma ceny nabycia - koszt wytworzenia, określony w momencie dostawy tych towarów.

Ustawodawca wymaga dodatkowo, aby towary te były przekazywane na rzecz organizacji pożytku publicznego w rozumieniu ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. Nr 96, poz. 873 z późn.zm.) z przeznaczeniem wyłącznie na cele działalności charytatywnej prowadzonej przez te organizacje, pod warunkiem prowadzenia szczegółowej dokumentacji przez dokonującego dostawy towarów potwierdzającej dokonanie dostawy towarów na rzecz tych organizacji.

Przepisy ustawy o VAT nie zawierają szczegółowych wymagań w zakresie prowadzenia przez podatnika wspomnianej dokumentacji. Oznacza to, że każda dokumentacja, która będzie potwierdzała przekazanie towarów na rzecz tych organizacji, będzie spełniać wytyczne ustawowe. Jednocześnie zastrzeżono dla Ministra Finansów możliwość określenia, w drodze rozporządzenia, dokumentów lub danych, które powinna zawierać dokumentacja, uwzględniając konieczność odpowiedniego udokumentowania dostawy towarów na rzecz organizacji pożytku publicznego oraz potrzebę zapewnienia kontroli prawidłowości rozliczania podatku. Na dzień dzisiejszy przedmiotowe rozporządzenie nie zostało opublikowane.

Mając na uwadze literalne brzmienie przepisów o VAT, należy uznać, że najbezpieczniejszym rozwiązaniem byłoby posiadanie przez dostawców towarów oświadczeń organizacji pożytku publicznego potwierdzających przyjęcie towaru i ich ilości. Oświadczenie powinno zawierać dane identyfikacyjne darczyńcy, obdarowanego oraz dokładne ilości i dane towarów. Dodatkowymi dowodami w sprawie mogą być korespondencja mailowa, faksowa lub listowna potwierdzająca przekazanie tych towarów.

Przykład

Firma „ALFA” zajmuje się wytwarzaniem produktów piekarskich i cukierniczych. Z uwagi na fakt szybkiego upływu terminu przydatności do spożycia oraz spadku jakości, firma podjęła decyzję o przekazaniu tych towarów placówkom charytatywnym. W związku z nieodpłatnym przekazaniem towarów ma obowiązek rozliczyć podatek należny. W wyniku tego powstał problem określenia podstawy opodatkowania. W tej sytuacji nie może znaleźć zastosowania cena nabycia, ponieważ spółka zajmuje się wytwarzaniem towarów z półproduktów. Oznacza to konieczność ujęcia sprzedaży według ceny rynkowej (tj. wartości czerstwego pieczywa przekazywanego organizacjom charytatywnym). W związku z tym podatnik musi ustalić, która z wartości jest niższa (cena, po której byłaby dokonywana sprzedaż towaru o obniżonej jakości) lub koszt wytworzenia (ale odnoszący się do wytworzenia ww. towaru). Jeżeli koszt wytworzenia jest wyższy niż wartość rynkowa, należy w celu określenia podstawy opodatkowania przyjąć wartość rynkową. Wskazuje na to literalne brzmienie art. 29 ustawy o VAT: „podstawa opodatkowania obejmuje kwotę sprzedaży (...) jeżeli nie jest ona wyższa niż cena nabycia towarów, a gdy nie ma ceny nabycia - koszt wytworzenia, określony w momencie dostawy tych towarów”.

Określenie podstawy opodatkowania w naturze

Stosownie do znowelizowanych przepisów o VAT, jeżeli należność jest określona w naturze, podstawą opodatkowania jest wartość rynkowa towarów (odpowiednio usług) pomniejszona o kwotę podatku. W poprzednio obowiązującym brzmieniu podstawą była wartość świadczenia obliczona na podstawie przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości lub na danym rynku w dniu wykonania świadczenia (pomniejszona o kwotę podatku). Zmiana w tym zakresie jest wynikiem dostosowania przepisów polskiej ustawy o VAT do przepisów wspólnotowych.

Przykład

Spółka „Gamma” zawarła z Janem Kowalskim prowadzącym działalność gospodarczą pod firmą „AREL” umowę na dostawę urządzeń wystawienniczych (gablot, regałów itp.). W zamian za to świadczenie spółka „Gamma” otrzymuje od kontrahenta usługi reklamowo-promocyjne. W takim przypadku podstawą opodatkowania po stronie spółki „Gamma” jest wartość rynkowa urządzeń wystawienniczych (sprzedanych kontrahentowi). Oznacza to, że podstawę opodatkowania należy ustalić odpowiednio wobec cen stosowanych przez niezależnych dostawców. W związku z tym, w celu ustalenia podstawy opodatkowania, należy odnieść porównywalne ceny do innych dostawców przedmiotowych (lub porównywalnych) towarów.

Czynności, dla których nie została ustalona cena

Od nowego roku w przypadku wykonywania czynności, o których mowa w art. 5 ustawy, dla których nie została określona cena - podstawą opodatkowania jest wartość rynkowa towarów lub usług pomniejszona o kwotę podatku. Należy przypomnieć, że w art. 5 ustawy o VAT zawarty jest enumeratywny katalog czynności podlegających opodatkowaniu VAT: odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium Polski, eksport towarów, import towarów, wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów za wynagrodzeniem w Polsce oraz wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów.

W świetle regulacji obowiązujących do końca grudnia 2007 r. VAT należało naliczać od wartości towarów lub usług obliczonej według cen stosowanych w obrotach z głównym odbiorcą (odbiorcami), a w przypadku braku odbiorcy - według przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości lub na danym rynku z dnia wykonania tych czynności, pomniejszonych o kwotę podatku (z zastrzeżeniem odmiennych zasad przy nieodpłatnej dostawie lub świadczeniu usług przez podatnika).

Przykład

Spółka „Beta” podpisała z firmą „Omega” kontrakt handlowy na dostawę węgla i miału węglowego. Strony w kontrakcie ustaliły, że dokładna cena sprzedaży zostanie ustalona po kilku miesiącach od dnia podpisania umowy (w zależności od ilości zamawianych i dostarczanych towarów). Dla zabezpieczenia spłaty długu „Omega” złożyła poręczenie wekslowe. W takim przypadku spółka „Beta” musi przyjąć - w celu ustalenia podstawy opodatkowania w VAT - ceny, jakie stosują inni sprzedawcy analogicznych towarów (z uwzględnieniem jakości i wartości energetycznej). Fakt nieustalenia pierwotnej ceny nie oznacza braku opodatkowania takiej dostawy towaru. Jeżeli byłoby brak możliwości ustalenia ceny wolnorynkowej (np. z uwagi na brak porównania takich towarów), spółka „Beta” powinna zastosować ceny zakupu towaru od pierwotnego nabywcy, np. spółki węglowej.

Szacowanie podstawy opodatkowania

Zgodnie z literalnym brzmieniem znowelizowanego art. 32 ust. 1 ustawy o VAT, szacowanie obrotu przez organ podatkowy jest możliwe, gdy między nabywcą a sprzedawcą (wykonawcą usługi lub dostawcą towaru) istnieje określony związek, oraz jest uzależnione od kwoty wynagrodzenia (wyższej lub niższej niż cena rynkowa). Dodatkowo określenie wysokości obrotu następuje na podstawie wartości rynkowej pomniejszonej o kwotę podatku, jeżeli okaże się, że związek ten miał wpływ na ustalenie wynagrodzenia z tytułu dostawy towarów lub świadczenia usług.

Odniesienie do wartości rynkowej wynagrodzenia sprzedawcy dotyczy następujących przypadków:

1) wynagrodzenie jest niższe od wartości rynkowej, a nabywca towarów (usług) nie ma zgodnie z przepisami o VAT pełnego prawa do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego;

2) wynagrodzenie jest niższe od wartości rynkowej, a dokonujący dostawy towarów lub wykonawca usługi nie ma zgodnie z przepisami o VAT pełnego prawa do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego, a dostawa towarów lub świadczenie usług są zwolnione od podatku;

3) wynagrodzenie jest wyższe od wartości rynkowej, a sprzedawca towaru (wykonawca usługi) nie ma zgodnie z przepisami o VAT pełnego prawa do odliczenia VAT.

Związek, o którym mowa powyżej, zachodzi w sytuacji, gdy między kontrahentami lub osobami pełniącymi u nich funkcje zarządzające, nadzorcze lub kontrolne zachodzą powiązania o charakterze rodzinnym lub z tytułu przysposobienia, kapitałowym, majątkowym lub wynikające ze stosunku pracy. Związek ten istnieje również, w razie gdy którakolwiek z tych osób łączy funkcje zarządzające, nadzorcze lub kontrolne u kontrahentów. Powiązaniami rodzinnymi w świetle przepisów o VAT jest małżeństwo oraz pokrewieństwo lub powinowactwo do drugiego stopnia. Z kolei powiązania kapitałowe oznaczają sytuację, w której jedna z osób lub jeden z kontrahentów posiada prawo głosu wynoszące co najmniej 5 proc. wszystkich praw głosu lub dysponuje bezpośrednio lub pośrednio takim prawem.

W tym miejscu należy dodać, że regulacje dotyczące szacowania obrotu nie mają zastosowania w przypadku transakcji zawieranych pomiędzy podmiotami powiązanymi, w odniesieniu do których organ podatkowy, na podstawie ustawy - Ordynacja podatkowa, wydał decyzję o uznaniu prawidłowości wyboru i stosowania metody ustalania ceny transakcyjnej między podmiotami powiązanymi.

Sytuacja, o której mowa powyżej w pkt 1, dotyczy przypadku, gdy nabywcą jest podmiot nieposiadający prawa do odliczenia VAT (np. świadczący usługi szkoleniowe lub pośrednictwa finansowego), natomiast dostawcą towaru (wykonawcą usługi) jest podmiot powiązany w rozumieniu przepisów o VAT. W takim przypadku uszczuplenie podstawy opodatkowania dotyczy świadczenia wykonawcy czynności przy jednoczesnym obniżeniu wysokości kwoty VAT niepodlegającej odliczeniu u nabywcy.

Drugi typ regulacji dotyczy sytuacji, w której wykonawca wykonuje czynności zarówno zwolnione z podatku, jak i opodatkowane, nie mając jednocześnie pełnego prawa do odliczenia VAT (tzn. dokonując odliczenia VAT wg współczynnika). W takim przypadku świadcząc usługi zwolnione przedmiotowo z VAT i zaniżając podstawę opodatkowania, podatnik zwiększa współczynnik, według którego ma prawo do odliczenia VAT. W myśl bowiem art. 90 ust. 2 ustawy o VAT, jeżeli nie jest możliwe wyodrębnienie całości lub części kwot podatku naliczonego związanego wyłącznie z czynnościami opodatkowanymi (lub zwolnionymi z opodatkowania), podatnik może obniżyć kwotę podatku należnego o taką część kwoty podatku naliczonego, którą można proporcjonalnie przypisać czynnościom, umożliwiającym odliczenie VAT.

Ostatnia z przytoczonych regulacji dotyczy jedynego przypadku, w którym podwyższenie kwoty wynagrodzenia między podmiotami powiązanymi stanowi obejście przepisów prawa podatkowego. W takim przypadku u wykonawcy świadczenia (dostawcy towaru lub wykonawcy usługi) wskutek podwyższenia wynagrodzenia następuje zwiększenia współczynnika odliczeń VAT. Przypadek ten dotyczy podatników, którzy wykonują czynności zarówno opodatkowane, jak i zwolnione przedmiotowo z VAT (tj. posiadają ograniczone prawo odliczenia podatku).

W poprzednio obowiązującym do dnia 31 grudnia 2007 r. brzmieniu przepis dotyczący szacowania wysokości obrotu uzależniał to od spełnienia trzech przesłanek:

1) istnienia ograniczeń w dysponowaniu lub używaniu towaru, wynikających z umowy, z wyjątkiem przypadków, gdy ograniczenia są wymagane na podstawie odrębnych przepisów lub zostały nałożone na mocy orzeczenia sądu albo decyzji administracyjnej,

2) dostawa lub cena towaru była uzależniona od spełnienia dodatkowego świadczenia, którego wpływu na wartość towaru nie można ustalić,

3) istnienia między sprzedawcą a kupującym związków, w szczególności o charakterze nadzorczym, kontrolnym, zarządzającym itp.

Należy dodać, że szacowanie mogło dotyczyć jedynie dostaw towarów (świadczenie usług było z tej możliwości wyłączone). Natomiast od dnia 1 stycznia 2008 r. szacowanie podstawy opodatkowania będzie mogło dotyczyć zarówno dostaw towarów, jak i świadczenia usług.

Ważne przepisy przejściowe

Kwestia dotycząca szacowania podstawy opodatkowania jest uregulowana również w przepisach przejściowych do nowelizacji z 19 września 2007 r. Do postępowań wszczętych i niezakończonych decyzją ostateczną do dnia wejścia w życie niniejszą ustawą (tj. 1 stycznia 2008 r.) stosuje się poprzednio obowiązujące przepisy o szacowaniu, w brzmieniu obowiązującym przed nowelą.

Zmiana w powyższym zakresie jest wynikiem dostosowania polskich regulacji do art. 80 dyrektywy 2006/112/WE. Zgodnie z tą normą w celu zapobieżenia uchylaniu się od opodatkowania lub unikaniu opodatkowania, w określonych przypadkach państwa członkowskie UE mogą podejmować środki, ażeby podstawą opodatkowania w odniesieniu do dostawy towarów i świadczenia usług na rzecz odbiorców, z którymi istnieją powiązania o charakterze rodzinnym lub inne bliskie powiązania o charakterze osobistym, powiązania organizacyjne, własnościowe, w zakresie członkostwa, finansowe lub prawne, określone przez państwa członkowskie - była wartość rynkowa świadczeń. Jednocześnie państwa Unii zostały umocowane do określenia kategorii dostawców, usługodawców, nabywców lub usługobiorców, do których powyższe środki mają zastosowanie.

Przykład

Spółka „OMEGA” będąca większościowym udziałowcem spółki „Gamma” zawarła z tym ostatnim podmiotem umowę na leasing sprzętu komputerowego. Spółka „Gamma” prowadzi działalność w zakresie usług szkoleniowych (stawka VAT zw. - brak możliwości do odliczenia VAT). Strony w umowie zawarły ratę miesięczną w kwocie 100 jp., przy czym wartość rynkowa świadczenia wynosi 250 jp. W związku z tym organ podatkowy (organ kontroli skarbowej) jest uprawniony do oszacowania wysokości obrotu spółki „Omega”, ponieważ związek pomiędzy tymi podmiotami miał wpływ na ustalenie wynagrodzenia z tytułu świadczenia usług.

Podstawa prawna:

• art. 5, 7, 29 i 32 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535 z późn.zm.),

• ustawa z 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz ustawy o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz.U. Nr 192, poz. 1382),

• art. 16g ust. 3 i 4 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn.zm.),

• art. 180 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn.zm.),

• art. 72 i 80 dyrektywy Rady Unii Europejskiej (2006/112/WE) z 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej.