Podział wspólnego majątku małżonków bez PIT

Wyłączenie spod opodatkowania podatkiem dochodowym przychodów osób fizycznych z tytułu sądowego podziału wspólnego małżeńskiego majątku dorobkowego oraz z tytułu wyrównania dorobków

Po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, małżonkowie lub byli małżonkowie nie ponoszą podatków dochodowych od podziału majątku dorobkowego dokonanego w drodze sądowego postanowienia o podziale małżeńskiego majątku dorobkowego.

Zgodnie z przepisami art. 2 ust.1 pkt 5 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym  od osób fizycznych (dalej: "u.p.d.o.f."), przepisów w/w ustawy nie stosuje się do przychodów osiąganych z tytułu podziału wspólnego majątku małżeńskiego dokonanego w wyniku ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej;  przepisów w/w ustawy nie stosuje się także do tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub po śmierci jednego z nich.

Zarówno przychody wyłączone z zakresu ustawy nie podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych, jak i wydatki poniesione w związku z uzyskaniem tego rodzaju przychodów nie są kosztami uzyskania przychodów; nie można także pomniejszać dochodów pochodzących ze źródeł przychodów, do których przepisy w/w ustawy nie znajdują zastosowania o stratę poniesioną w tej działalności.

Wyłączenie spod opodatkowania  podatkiem dochodowym od osób fizycznych przychodów osób fizycznych z tytułu podziału małżeńskiego majątku dorobkowego w skutek ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej

Wyłączenie spod opodatkowania  podatkiem dochodowym od osób fizycznych przychodów z tytułu podziału wspólnego małżeńskiego majątku dorobkowego w wyniku ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej znajduje zastosowanie w każdym przypadku ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej, a więc nie tylko:

- w przypadku ustania małżeńskiej wspólności majątkowej na skutek rozwiązania małżeństwa wskutek sądowego orzeczenia rozwodowego lub

- w przypadku ustania małżeńskiej wspólności majątkowej na skutek  orzeczenia sądowego o ustanowieniu separacji między małżonkami, ale również na skutek

- ograniczenia lub wyłączenia małżeńskiej wspólności majątkowej na podstawie umowy w formie aktu notarialnego zawartej między małżonkami w trakcie małżeństwa  (zob. art. 47 par.1 k.r.o.),

- ustania małżeńskiej wspólności majątkowej  na skutek ustanowienia majątkowej rozdzielności małżeńskiej przez sąd na żądanie małżonków (zob. art. 52 par.1 k.r.o.),

- powstania rozdzielności majątkowej z mocy prawa, tj. w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków (zob. art. 53 par.1 k.r.o.).

Wyłączenie spod opodatkowania  podatkiem dochodowym od osób fizycznych przychodów  osób fizycznych z tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub śmierci jednego z nich

Zgodnie z art. 2 ust.1 pkt 5 u.p.d.o.f., przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych również nie stosuje się do przychodów osób fizycznych z tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub po śmierci jednego z nich.

Otóż przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych nie stosuje się nie tylko do przychodów z podziału małżeńskiego majątku dorobkowego po ustaniu wspólności majątkowej ale również do przychodów z tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub po śmierci jednego z nich. Wyłączenie przychodów spod opodatkowania podatkiem dochodowym określone w art. 2 ust.1 pkt 5 u.p.d.o.f. dotyczy osób fizycznych podlegających ustrojowi małżeńskiej rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków określonego przepisami art. 51 ze zn.2 do art. 51 ze zn.5 k.r.o.

Chociażby w małżeństwie występowały tylko majątki odrębne, np. z racji zawarcia umowy przed lub w trakcie małżeństwa o ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej a więc gdyby istniała małżeńska rozdzielność majątkowa,  to po ustaniu owej małżeńskiej rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać orzeczenia przez sąd obowiązku wyrównania przez drugiego małżonka dorobków przez zapłatę lub przez przeniesienie prawa zgodnie z  treścią art. 51 ze zn.4 par.1 k.r.o.

Żądanie wyrównania dorobków przez zapłatę lub przez przeniesienie prawa przysługuje zubożałemu małżonkowi także w razie śmierci drugiego z małżonków; żądanie wyrównania dorobków przysługuje wówczas  małżonkowi pozostałemu przy życiu wobec spadkobierców zmarłego małżonka zgodnie z art. 51 ze zn. 5 k.r.o.

Ze względu na brzmienie art. 2 ust.1 pkt 5 u.p.d.o.f.,  w obu przypadkach przychody uzyskiwane przez małżonka z wyrównania dorobków, zarówno w razie życia każdego z małżonków, jak i w razie śmierci któregokolwiek z nich, nie podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych.

Wyłączenie spod opodatkowania  podatkiem dochodowym od osób fizycznych przychodów  osób fizycznych z tytułu świadczenia na zaspokojenie potrzeb rodziny

Ostatnią grupę przychodów nie podlegających przepisom ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych zgodnie z art. 2 ust.1 pkt 7 u.p.d.o.f. stanowią przychody osób fizycznych  objęte wspólnością majątkową małżeńską z tytułu świadczeń na zaspokojenie potrzeb rodziny, o których mowa w art. 27 k.r.o.,

Art. 27 k.r.o. stanowi, że oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.

Na podstawie art. 2 ust.1 pkt 7 u.p.d.o.f. wyłączeniu z opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych podlegają nieodpłatne świadczenia małżonków na rzecz rodziny, polegające na pracy osobistej w gospodarstwie domowym czy też na staraniach w wychowywaniu dzieci. Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy wprowadzającej ten przepis, tj. ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 217, poz. 1588 z późn. zm.), celem tego przepisu jest również wyłączenie spod opodatkowania przychodów w sytuacji, gdy jeden z małżonków w trwającym małżeństwie nie chce dobrowolnie łożyć na utrzymanie rodziny i zostaje do tego zobowiązany orzeczeniem sądowym.

I. Przykład:

Oboje małżonkowie przed wydaniem przez sąd orzeczenia o ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej  czyli o rozdziale wspólnego majątku dorobkowego małżeńskiego prowadzili osobno jednoosobowe działalności gospodarcze.  Nieruchomość w B. w której działalność prowadzi były małżonek została zakupiona przez małżeństwo z małżeńskiego majątku dorobkowego na podstawie aktu notarialnego jako współwłasność na cele prywatne; parter budynku położonego na w/w nieruchomości został przebudowany i zaadaptowany przez jednego z małżonków na cele prowadzonej przez niego pozarolniczej działalności gospodarczej.

Natomiast drugi  z małżonków w trakcie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej  nie korzystał ze współwłasności nieruchomości zakupionej ze wspólnego majątku małżeńskiego do prowadzenia własnej jednoosobowej działalności gospodarczej, lecz zawierał umowy dzierżawy obcych nieruchomości.

Na skutek wniosku małżonek złożonego do sądu o sądowy rozdział małżeńskiego majątku dorobkowego w 2008 roku, w dniu 01.04.2008 r. sąd wydał wyrok, orzekając o ustanowieniu małżeńskiej rozdzielności majątkowej.

W dniu wydania orzeczenia o rozdzielności majątkowej małżonek posiadał zapas towarów  w firmie jednoosobowej o wartości 130.000 zł

W dniu wydania orzeczenia o rozdzielności majątkowej była żona małżonka posiadała zapas towarów  w firmie jednoosobowej o wartości 190.000 zł. Na dzień wydania orzeczenia o rozdzielności majątkowej ówcześni małżonkowie byli współwłaścicielami nieruchomości.

Po wydaniu orzeczenia o rozdziale majątku małżeńskiego, z dochodów firmy małżonek zakupił  nieruchomość.

Sąd w dniu 08.07.2009 r. orzekł rozwód między małżonkami.

Byli małżonkowie pozostają w sporze co do daty rozdziału majątku dorobkowego małżeńskiego oraz w sporze co do sposobu podziału masy majątkowej pozostałej po sądowym ustaleniu rozdzielności oraz po sądowym orzeczeniu o rozwodzie.

Była małżonka wnioskuje w nowym postępowaniu sądowym o podział majątku porozwodowego na okres po sądowym postanowieniu o rozdzielności majątkowej, aby dzielić majątek na nowo, na czas obecny jako że były mąż utrzymał firmę i nadal ją prowadzi a była żona zamknęła jednoosobową działalność gospodarczą.

II. Podstawowymi problemami wymagającymi rozstrzygnięcia przez sąd w nowym postępowaniu podziałowym między byłymi małżonkami są:

1. wstępne, cywilistyczne ustalenie daty podziału majątku dorobkowego między byłych małżonków,

2. inwentaryzacja cywilistyczna wspólnego majątku małżeńskiego dorobkowego z uwzględnieniem sądowego ustanowienia rozdzielności majątkowej oraz z uwzględnieniem wyroku rozwodowego

3. inwentaryzacja zmian składników majątkowych w trakcie zmiany cywilistycznego statusu majątkowego każdego z małżonków

4. ustalenie statusu podatkowego małżonka w podatku dochodowym (PIT) na dzień rozliczeń majątkowych z byłą żoną czyli opodatkowanie podstawowymi podatkami firmowymi (głównie chodzi o PIT) zmian składników majątkowych w trakcie zmiany cywilistycznego statusu majątkowego każdego z małżonków

I. Teza:

Byli małżonkowie powinni zostać rozliczeni w sądowym orzeczeniu o sposobie podziału małżeńskiego majątku rozwodowego w stanie według daty wydania przez sąd orzeczenia o ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, czyli w stanie według daty ustanowienia rozdzielności majątkowej małżeńskiej a tym samym daty rozdziału majątku dorobkowego małżeńskiego.

II. Wstępne ustalenia prawne dla toczącego się między byłymi małżonkami postępowania podziałowego

Wybór daty rozliczeń majątkowych między byłymi małżonkami

Hipotetycznie datą tą powinna być data wydania przez sąd orzeczenia  o rozwodzie. Datą rozliczeń majątkowych między małżonkami winna być data wydania przez sąd orzeczenia o rozwodzie, jednakże pod warunkiem, że do daty orzeczenia o rozwodzie istniała ustawowa małżeńska wspólność majątkowa.  Powstaje jednak zasadnicze pytanie o to, jaką jednak winna być data rozliczeń majątkowych między byłymi małżonkami, jeżeli  w dacie wydania przez sąd orzeczenia o rozwodzie nie pozostawali owi małżonkowie już od dawna w majątkowej wspólnocie majątkowej.

Sądowe orzeczenie ustanawiające rozdzielność majątkową - potocznie zwane „rozwodem majątkowym”.

Bezpośrednim skutkiem umownego lub sądowego ustanowienia rozdzielności majątkowej przez małżonków jest ustanie wspólności majątkowej między nimi z dniem oznaczonym w wyroku, który ją znosi; w przypadku podanym jest nim dzień 01.08.2008 r.

Dopuszcza się ustanowienie małżeńskiej rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą, jeżeli w tym czasie istniały tzw. ważne powody do jej ustanowienia, co nastąpiło w badanym przypadku. Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej z wcześniejszą datą, nawet poprzedzającą dzień wytoczenia powództwa jest możliwe także wtedy, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu, czyli w sytuacji, gdy nastąpiła tzw. separacja faktyczna.

Strony mogą wnosić podczas postępowania sądowego o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami o ustalenie przedmiotu majątku dorobkowego oraz o sposób jego podziału. Najczęściej strony pozostają na uzyskaniu orzeczenia o ustaniu instytucji wspólności majątkowej małżeńskiej, nie wnioskując do sądu planu dotyczącego sposobu podziału dotychczasowego majątku wspólnego.

W braku planu podziału wynikającego z braku zgodności małżonków co do podziału majątku dorobkowego, sąd orzeka jedynie o zniesieniu wspólności majątkowej z określoną datą.

Skutki cywilnoprawnego sądowego ustanowienia majątkowej rozdzielności małżeńskiej

Orzeczenie sądowe o ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej między małżonkami  z datą sądową znosi od tej pory istnienie małżeńskiego majątku dorobkowego. Na podstawie orzeczenia sądowego ustaje zatem instytucja wspólnego majątku małżeńskiego, tzw. małżeńskiego majątku dorobkowego zawarta w art.31 k.r. i op. a powstają dwa majątki odrębne każdego z małżonków, będące od daty orzeczenia udziałami idealnymi (ułamkowymi, najczęściej po 1/2) w masie majątkowej pozostałej po wspólnym małżeńskim majątku dorobkowym.

Każdy z małżonków po wydaniu w/w sądowego orzeczenia o rozdzielności dotychczasowego małżeńskiego majątku dorobkowego wprowadza w obrót prawny swój idealny udział w masie po wspólnym majątku dorobkowym. Z w/w powodów powstaje życiowa konieczność fizycznego rozdziału masy majątkowej pozostałej po ustaniu instytucji małżeńskiego majątku dorobkowego na dwa fizycznie odrębne majątki. W/w podział fizyczny może być, w razie zgody między małżonkami, dokonany umownie w formie aktu notarialnego, bądź też w razie sporu co do daty podziału oraz sporu co do sposobu podziału może być dokonany sądownie, na wniosek któregokolwiek z małżonków uprawnionych do idealnej części w masie majątkowej pozostałej po wspólnym małżeńskim majątku dorobkowym.

Konieczność dokonania fizycznego podziału majątku dorobkowego między byłych małżonków

Praktycznie obrót prawny majątkami odrębnymi powstałymi po sądowym ustanowieniu rozdzielności majątkowej jest utrudniony, zważywszy na przeważnie trwałe spory między małżonkami.

Podstawowym problemem jest fizyczna inwentaryzacja przedmiotów składających się na małżeński majątek dorobkowy, a jeszcze większym, zgoda co do sposobu podziału podzielnych składników masy majątkowej lub co do terminu i ceny spieniężenia niepodzielnych składników majątkowych celem rozdzielenia owej masy majątkowej.

Wobec posiadania jedynie sądowego wyroku o zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej, małżonkowie winni zatem dokonać fizycznego podziału masy po majątku wspólnym albo w odrębnym akcie notarialnym, zgodnie z art. 47 prawa rodzinnego i opiekuńczego, który wyraźnie wskazuje, iż podział fizyczny masy majątkowej musi  być dokonany w formie aktu notarialnego albo na drodze odrębnego powództwa składanego w sądzie powszechnym o podział masy majątkowej pozostałej po sądowym orzeczeniu o ustaniu  majątku wspólnego.

Bez względu na brak lub istnienie zgody co do sposobu  podziału  masy majątkowej skutkujące koniecznością dokonania umownego (w formie aktu notarialnego) podziału lub uzyskania orzeczenia sądowego o podziale masy majątkowej, prawomocne orzeczenie sądowe o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z datą określoną w orzeczeniu korzysta z niewzruszalnego domniemania prawnego powagi rzeczy osądzonej (łac. res iudicata) i jako takie musi być przyjęte zarówno przez zgodne strony stawające przed notariuszem jak i przez sąd, orzekający sposób podziału masy majątkowej

Skutki prawomocności wyroku sądowego ustalającego datę ustania małżeńskiej wspólności majątkowej dla postępowania podziałowego

Jeżeli sąd wydał już prawomocne orzeczenie o ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, które nabrało prawomocności przed wydaniem przez sąd orzeczenia o rozwodzie, to jedyną prawnie dopuszczalną datą na którą winna być dzielona masa majątkowa po majątku dorobkowym, zarówno przez małżonków jak i przez osoby których małżeństwo ustało wskutek rozwodu  jest sądowa data wyznaczona w prawomocnym orzeczeniu o ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej. Na ten dzień powinien być dokonany rozdziału małżeńskiego majątku dorobkowego tak między małżonkami jak i między osobami, które małżeństwo ustało wskutek rozwodu.

Następcze istnienie lub też rozwiązanie małżeństwa nie ma wpływu na prawomocnie stwierdzoną przez sąd datę ustania małżeńskiej wspólności majątkowej.

Pochodne wobec prawomocnie stwierdzonej daty ustania wspólności majątkowej małżeńskiej jest zatem pytanie, czy sąd w ogóle dokonał a jeżeli dokonał, to w jaki sposób dokonał podziału  wspólnego majątku małżeńskiego w orzeczeniu o ustanowieniu rozdzielności majątkowej małżeńskiej (o ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej).

De facto, data sądowego orzeczenia o ustaniu wspólności i o ustaniu małżeńskiego majątku dorobkowego antycypuje cywilistyczne orzeczenie o rozwodzie, uprzedza cywilistyczne orzeczenie o rozwodzie, nie mniej jest rozstrzygnięciem prawomocnym relacji majątkowych w jakich pozostawali byli małżonkowie, które są niezależne od relacji osobistych między byłymi małżonkami, rozstrzyganych odrębnym orzeczeniem o trwaniu lub o ustaniu małżeństwa.

Postępowanie o wydanie orzeczenia o sposobie podziału fizycznego majątku dorobkowego między byłych małżonków nie może rozstrzygać spraw już wcześniej prawomocnie rozstrzygniętych innym orzeczeniem sądowym, mianowicie orzeczeniem z dnia 01.04.2009 r. o ustaniu wspólności małżeńskiej z dniem 01.08.2008 r.

Roszczenie któregokolwiek z małżonków o ustalenie innej daty, na który miałby być dokonany podział masy majątkowej po ustaniu wspólności małżeńskiej winno być oddalone przez sąd orzekający o sposobie podziału tejże masy majątkowej zgodnie z zasada prawną res iudicata, zawartą w stosownych przepisach art.363 i nast. k.p.c. Zgodnie bowiem z treścią art. 365 k.p.c., orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach  w ustawie przewidzianych także inne osoby.

W wyniku sądowego lub też umownego ustanowienia ustroju ustawowej rozdzielności małżeńskiego majątku dorobkowego od daty wyznaczonej w  wyroku o ustanowieniu rozdzielności, tutaj od 01.08.2008 r. każdy z małżonków posiada majątek osobisty, którym może zarządzać samodzielnie z wyłączeniem drugiego małżonka, nawet jeżeli nadal pozostają małżeństwem, a nawet niezależnie od tego, czy są małżeństwem.

Również od w/w daty powstania rozdzielności majątkowej wyznaczonej przez sąd, w zakresie odpowiedzialności za ewentualne długi, każdy z małżonków odpowiada tylko i wyłącznie za swoje zobowiązania i tylko w granicach swojego majątku osobistego, pochodzącego z masy majątkowej pozostałej po ustaniu małżeńskiego majątku dorobkowego.

Krzysztof Majczyk

doradca podatkowy

Nr wpisu: 02880