Jakie są skutki nieważnej umowy dla przychodów i kosztów?

Nieważna czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych od chwili jej dokonania. Nieważność następuje z mocy prawa, bez potrzeby zajścia jakichkolwiek zdarzeń i jest uwzględniana przez sąd z urzędu.

Z nieważnością umowy wiąże się też obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 25 lipca 2001 r. (sygn. akt. I CKN 25/99) nieważność czynności prawnej uzasadnia obowiązek zwrotu nienależnych świadczeń (art. 411 pkt 1 k.c.).

Czy jednak zwrot nienależnych świadczeń jest przychodem podatkowym?

Opodatkowaniu podlega dochód bez względu na rodzaj źródła przychodów z jakiego został osiągnięty (art. 7 ust. 1 ustawy o CIT). Pojęcie źródła przychodów nie zostało wprost zdefiniowane w przepisach podatkowych, ale z art. 7 ust. 2 ustawy o CIT wysnuć można wniosek, że źródłem przychodów są także określone stany faktyczne, które powodują powstanie po stronie podatnika przysporzenia majątkowego.

Źródłem przychodu może być zatem (takie zdanie prezentują sądy administracyjne) również faktyczny zwrot wzajemnych świadczeń na skutek nieważności umowy.

Rozpatrując sprawę nieważnej umowy zamiany akcji (nieważność wynikała z niewłaściwej reprezentacji spółki z o.o.), WSA w Warszawie uznał m.in., że:

Zwrot wzajemnych świadczeń powoduje z jednej strony utratę określonego prawa majątkowego (takiego jak np. nieruchomość, rzecz ruchoma, czy akcje, tak jak w realiach niniejszej sprawy), a z drugiej strony powrotne uzyskanie prawa majątkowego czy też określonej kwoty pieniężnej, które uprzednio zostały wydane w zamian za prawo majątkowe przekazane obecnie drugiej stronie nieważnej umowy. Porównanie wartości świadczeń podlegających zwrotowi, pozwala na ocenę czy na skutek zwrotu dana strona transakcji zrealizowała dochód, czy też stratę.
Powyższa analiza pozwala na uznanie za źródło przychodu stanu faktycznego powstałego na skutek wzajemnego zwrotu świadczeń będącego w następstwie stwierdzenia nieważności umowy. Powyższy przychód powstaje w dacie dokonania zwrotu świadczeń wzajemnych.
(Wyrok WSA w Warszawie z 21 czerwca 2010 r. - sygn. III SA/Wa 291/10)

Również organy podatkowe uznają, że w przypadku zwrotu nienależnego świadczenia powstaje przychód. Jednak ich zdaniem powstaje wówczas obowiązek wstecznego korygowania przychodów i kosztów związanych z nieważną umową.

Dlatego też skutki podatkowe stwierdzenia nieważności określonej czynności prawnej odnieść należy do chwili, w której zaistniały przesunięcia majątkowe będące następstwem stwierdzenia nieważności, a nie do momentu jej zawarcia.
Zatem nie ma obowiązku wstecznego korygowania przychodów i kosztów związanych z nieważną umową, co wynikało ze stanowiska organów podatkowych. Trzeba jednak uwzględnić w rozliczeniach podatkowych zwrot świadczeń po stwierdzeniu nieważności umowy.