Umowa zlecenia w orzecznictwie sądowym

I. Umowa zlecenia - wprowadzenie

W odróżnieniu od umowy o dzieło umowa zlecenia jest umową starannego działania, co oznacza, że przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za dokonanie wszystkich zależnych od niego czynności oraz że jest odpowiedzialny za dołożenie należytej staranności w toku dokonywania zleconej czynności prawnej. Ważnym jest, iż w razie dochowania należytej staranności przyjmujący zlecenie nie jest odpowiedzialny za ostateczny rezultat czynności. Cechą umowy zlecenia nie jest bowiem wynik, lecz starania podejmowane w celu osiągnięcia tego wyniku. Osiąganie kolejnych, bieżąco wyznaczanych rezultatów jest charakterystyczne dla umowy zlecenia, którą definiuje obowiązek starannego i cyklicznego wykonywania umówionych czynności.

Podstawą do oceny, czy przyjmujący zlecenie wykonał należycie zobowiązanie, są postanowienia kontraktowe regulujące świadczenie przyjmującego zlecenie, a w zakresie, w jakim umowa tego nie rozstrzyga, niezbędne jest rozważenie zachowania zobowiązanego z punktu widzenia miernika należytej staranności (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2000 roku, sygnatura akt II CKN 315/00).

Jeśli zlecenie jest wykonywane w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej, zastosowanie znajduje wzorzec staranności określony w art. 355 § 2 k.c., który określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru działalności.

Zawarte w umowie zlecenia postanowienie, że za osiągnięcie oznaczonego rezultatu przyjmujący zlecenie otrzyma dodatkowe wynagrodzenie, nie narusza tożsamości zobowiązania i nie powoduje przekształcenia go w zobowiązanie rezultatu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2006 roku, sygnatura akt IV CK 380/05).

Umowa zlecenia nie wymaga zachowania formy szczególnej i może zostać zawarta w sposób dorozumiany. Jeżeli przedmiotem zlecenia jest dokonanie czynności prawnej, do której ważności potrzebna jest forma aktu notarialnego, to brak tej formy przy zleceniu ma tylko to znaczenie, że zlecenie nie obejmuje umocowania do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie, co jednak nie wyklucza możności wykonania czynności objętej takim zleceniem przez przyjmującego zlecenie we własnym imieniu (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 7 lutego 2013 roku, sygnatura akt I ACa 765/12).

Umowa zlecenia nie wymaga do zawarcia formy aktu notarialnego, jeżeli jej przedmiotem jest nabycie prawa własności nieruchomości przez zleceniobiorcę w jego własnym imieniu z obowiązkiem późniejszego przeniesienia tej własności na zleceniodawcę (art. 158 k.c.), zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1975 roku, sygnatura akt III CZP 55/75.

Fiducjarne (powiernicze) nabycie nieruchomości wiąże się z pewnymi bezwzględnymi klauzulami umownymi. Z treści umowy zlecenia musi wynikać obowiązek nabycia przez zleceniobiorcę nieruchomości. Nie wymaga się by treścią umowy był objęty obowiązek przeniesienia własności, ale musi być stwierdzone, że jedna strona zleca drugiej nabycie własności nieruchomości, a druga to zlecenie przyjmuje (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2010 roku, sygnatura akt II CSK 256/10).

W umowie zlecenia wymaga się precyzyjnego określenia czynności prawnej powierzonej do wykonania przyjmującemu zlecenie, co wiąże się z jednoczesnym udzieleniem, w braku odmiennej woli stron, umocowania do dokonania tej czynności. Przyjmujący zlecenie występuje wówczas równocześnie w roli pełnomocnika, a dający zlecenie w roli mocodawcy. Należy zaznaczyć, iż nie uchybia to przepisom o formie pełnomocnictwa (art. 734 § 2 k.c.), co oznacza, że w przypadku gdy powierzona czynność prawna wymaga zachowania formy szczególnej, pełnomocnictwo powinno zostać udzielone przez dającego zlecenie oddzielnie. Umowa zlecenia zawarta bez zachowania tej formy pozostaje ważna, jednakże nie obejmuje stosownego umocowania dla przyjmującego zlecenie. Odrębne pełnomocnictwo we właściwej formie szczególnej winno być udzielone wraz z zawarciem umowy zlecenia. Jego brak stanowi ważny powód uzasadniający wypowiedzenie umowy przez przyjmującego zlecenie (art. 746 § 3 k.c.). Wśród „ważnych powodów” w literaturze i orzecznictwie wymienia się także działanie przyjmującego zlecenie wbrew wskazówkom lub interesowi dającego zlecenie, korzystanie dla własnych potrzeb przez przyjmującego zlecenie z powierzonych mu środków pieniężnych, naruszenie klauzuli poufności, czy niespodziewaną chorobę.

Określając przedmiot zobowiązania należy pamiętać, że świadczenie przyjmującego zlecenie nie może polegać na zaniechaniu czynności prawnej lub znoszeniu czyjegoś działania, a zobowiązanie do takiego rodzaju powinności świadczy o zwarciu umowy nienazwanej. Co ważne przedmiotem zlecenia nie mogą być również czynności prawne o charakterze ściśle osobistym, a zatem takie, których nie można wykonać przez zastępcę (np. sporządzenie testamentu). Jedna umowa może natomiast obejmować wiele czynności prawnych.

Należy podkreślić, że przyjmujący zlecenie może działać w roli pełnomocnika (występuje wówczas w imieniu dającego zlecenie) lub zastępcy pośredniego, gdy działa imieniu własnym na rachunek dającego zlecenie.

Co istotne umowa zlecenia może przybrać postać umowy na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.).

Zasadą jest działanie przyjmującego zlecenie jako zastępcy bezpośredniego, natomiast odstąpienie od tej reguły poprzez ustanowienie przyjmującego zlecenie zastępcą pośrednim (działającym w imieniu własnym na rachunek dającego zlecenie) wymaga wyraźnej woli stron (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 maja 2015 roku, sygnatura akt VI ACa 852/140).

W myśl art. 740 k.c. przyjmujący zlecenie powinien udzielać dającemu zlecenie potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy, a po wykonaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożyć mu sprawozdanie. Nadto powinien mu wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym. Należy pamiętać, że przyjmującemu zlecenie nie wolno używać we własnym interesie rzeczy i pieniędzy dającego zlecenie. Od sum pieniężnych zatrzymanych ponad potrzebę wynikającą z wykonywania zlecenia powinien płacić dającemu zlecenie odsetki ustawowe (art. 741 k.c.). Zgodnie z dyspozycją art. 742 k.c. dający zlecenie winien natomiast zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi oraz zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które ten w powyższym celu zaciągnął w imieniu własnym.

Zawarcie umowy

Umowę zlecenia zawiera się według zasad ogólnych, jednakże zgodnie z brzmieniem art. 736 k.c. kto zawodowo (a więc zarobkowo i stale) trudni się załatwianiem czynności prawnych dla drugich (np. radca prawny prowadzący kancelarię), powinien zawiadomić niezwłocznie dającego zlecenie, jeśli nie chce przyjąć zlecenia. Podobnie winna postąpić osoba, która oświadczyła dającemu zlecenie gotowość załatwiania dla niego czynności danego rodzaju. Konsekwencje niedochowania obowiązku niezwłocznego zawiadomienia są jednak ograniczone. Przyjmuje się, że powodują one odpowiedzialność za wynikłą szkodę, która podlega wyrównaniu w granicach tak zwanego ujemnego interesu umownego.

Pojęcie ujemnego interesu umownego może obejmować nie tylko straty (damnum emergens), ale również w pewnym zakresie utracone korzyści (lucrum cessans), zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2005 roku, sygnatura akt III CK 103/05.

Co istotne przepis art. 736 k.c. nie łączy z brakiem niezwłocznej odpowiedzi skutku w postaci fikcji przyjęcia oferty (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2006 roku, sygnatura akt III CSK 208/06). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w fazie przedkontraktowej nie dochodzi bowiem do powstania między potencjalnym dającym zlecenie a potencjalnym przyjmującym zlecenie żadnego stosunku zobowiązaniowego, gdyż brak jest podstawy normatywnej pozwalającej konstruować taką więź obligacyjną.

Wynagrodzenie

Do elementów przedmiotowo istotnych umowy zlecenia nie należy ustalenie wysokości wynagrodzenia, które w razie braku uzgodnień stron określane jest na podstawie obowiązującej taryfy lub też należy się przyjmującemu zlecenie odpowiednio do nakładu wykonanej pracy (art. 735 k.c.). Przyjmuje się, że podjęcie się zlecenia przez osoby pozostające z dającym zlecenie w bliskich relacjach może przesądzać o nieodpłatnym charakterze zlecenia. W odniesieniu do podmiotów wykonujących zlecenie w ramach prowadzonej przez siebie działalności podjęcie się danego zlecenia bez wynagrodzenia jest sytuacją wyjątkową.

Art. 744 k.c. stanowi, że w razie odpłatnego zlecenia wynagrodzenie należy się przyjmującemu zlecenie dopiero po wykonaniu zlecenia, chyba że co innego wynika z umowy lub z przepisów szczególnych. Wobec jednoznacznego brzmienia wskazanego artykułu, po wykonaniu zlecenia nie jest konieczne dokonywanie wezwania i wyznaczenie w ten sposób wymagalności roszczenia. Jest to istotne ponieważ ustalenie momentu wymagalności roszczenia zleceniobiorcy o wynagrodzenie ma znaczenie dla określenia biegu terminu przedawnienia.

Koniecznym jest także by pamiętać, iż w razie wspólnego udzielenia zlecenia przez klika osób, odpowiadają one solidarnie względem przyjmującego zlecenie (art. 745 k.c.).

---

Sposób wykonywania zlecenia

Stosunek zlecenia oparty jest na wzajemnym zaufaniu stron w związku z czym zasadą jest osobiste wykonywanie zobowiązania. Wyjątki od wspomnianej zasady określa art. 738 k.c. w myśl którego przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika 1) z umowy lub 2) ze zwyczaju albo 3) gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności. W wypadku takim obowiązany jest jednak zawiadomić niezwłocznie dającego zlecenie o osobie i o miejscu zamieszkania swego zastępcy i w razie zawiadomienia odpowiedzialny jest tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy. Zastępca odpowiedzialny jest za wykonanie zlecenia także względem dającego zlecenie. Jeżeli przyjmujący zlecenie ponosi odpowiedzialność za czynności swego zastępcy jak za swoje własne czynności, ich odpowiedzialność jest solidarna. Ochronie relacji zaufania służy uprawnienie do wypowiedzenia stosunku zlecenia z ważnego powodu, którego dodatkowo nie można zrzec się z góry (art. 746 § 3 k.c.). Ważny powód może stanowić takie zachowanie przyjmującego zlecenie, które podważa istniejącą relację zaufania.

Co do zasady przyjmujący zlecenie samodzielnie decyduje o sposobie wykonywania powierzonej mu czynności. Zakres tej samodzielności wyznacza treść umowy, wskazówki dającego zlecenie oraz cel i charakter prawny podejmowanych czynności. Przyjmujący zlecenie może jednak bez uprzedniej zgody dającego zlecenie odstąpić od wskazanego przez niego sposobu wykonania zlecenia, jeżeli nie ma możności uzyskania jego zgody, a zachodzi uzasadniony powód do przypuszczenia, że dający zlecenie zgodziłby się na zmianę, gdyby wiedział o istniejącym stanie rzeczy (art. 737 k.c.). Prawdopodobną wolę dającego zlecenie powinno się oceniać na podstawie wszelkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, uwzględniając jej indywidualny cel. Z treści art. 740 k.c. wywodzi się zaś, że niezwłocznie po tym, jak kontakt z dającym zlecenie stanie się możliwy, przyjmujący zlecenie powinien zawiadomić go o odstąpieniu od wskazanego sposobu wykonania zlecenia.

Odnosząc się w tym miejscu do wskazówek, koniecznym jest by zaznaczyć, iż w doktrynie wyróżnia się trzy ich rodzaje:

- imperatywne (bezwzględnie wiążące),

- fakultatywne (względnie wiążące),

- demonstratywne (przestające wiązać z chwilą zmiany okoliczności).

Przyjmuje się, że dający zlecenie może przekazywać swoje instrukcje w sposób dowolny, w tym ustnie i za pośrednictwem osób trzecich. W interesie przyjmującego zlecenie jest zatem, aby w treści umowy precyzyjnie określić sposób wykonywania zlecenia, w tym tryb przekazywania wskazówek.

Wydaje się, iż zasadnym jest by przyjąć za P. Drapałą, że udzielenie następczych wiążących wskazówek, które uniemożliwiają lub w sposób istotny utrudniają wykonanie zlecenia, względnie przez ingerencję w uzgodniony zakres świadczenia prowadzą do podważenia ekwiwalentności zawartej umowy, może stanowić ważny powód uzasadniający wypowiedzenie stosunku zlecenia.

Odpowiedzialność

Jeśli przyjmujący zlecenie nie będąc uprawnionym powierzył wykonanie zlecenia innej osobie, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa utracie lub uszkodzeniu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za utratę lub uszkodzenie przypadkowe, chyba że powyższe nastąpiłoby również wtedy, gdyby wykonywał zlecenie sam (art. 739 k.c.).

Wypowiedzenie zlecenia

O wypowiedzeniu umowy zlecenia stanowi art. 746 k.c. Zgodnie z jego treścią zarówno dający zlecenie jak i przyjmujący zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Dający zlecenie powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, a w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom. Jeśli zaś wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę. Przyjmujący zlecenie odpowiedzialny jest natomiast za szkodę jeżeli zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu. Strony mogą jednak ustanowić okres wypowiedzenia w inny, dowolny sposób. Wypowiedzenie to wywołuje skutki na przyszłość. Należy także podkreślić, że kodeks cywilny nie wymaga zachowania formy szczególnej przy składaniu oświadczenia o wypowiedzeniu umowy w związku z czym zastosowanie znajdzie art. 60 k.c. (zob. też art. 77 k.c.).

Śmierć jednej ze stron

Jeśli strony nie postanowiły inaczej zlecenie nie wygasa ani wskutek śmierci dającego zlecenie, ani wskutek utraty przez niego zdolności do czynności prawnych. Jeżeli jednak, zgodnie z umową, zlecenie wygasło, przyjmujący zlecenie powinien, gdyby z przerwania powierzonych mu czynności mogła wyniknąć szkoda, prowadzić te czynności nadal, dopóki spadkobierca albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej (art. 747 k.c.).

Zlecanie wygasa natomiast (w braku odmiennej umowy) wskutek śmierci przyjmującego zlecenie lub w skutek utraty przez niego pełnej zdolności do czynności  prawnych (art. 748 k.c.).

W przypadku wygaśnięcia zlecenia uważa się je za istniejące na korzyść przyjmującego zlecenie aż do chwili, kiedy się o nim dowiedział (art. 749 k.c.).

Przedawnienie

Z upływem lat dwóch przedawniają się:

1) roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek (zob. art. 743 k.c.) udzielonych tym osobom;

2) roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone (art. 751 k.c.).

Kara umowna

Co do zasady dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania czynności objętej zleceniem (usługą), mimo że zobowiązanie przyjmującego zlecenie polega na dołożeniu należytej staranności (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2007 roku, sygnatura akt V CSK 333/07).

Należy również przychylić się do poglądu o dopuszczalności zastrzeżenia kary umownej na wypadek wypowiedzenia stosunku zlecenia, z wyjątkiem wypowiedzenia z ważnych powodów, wynikającego z art. 746 § 3 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 roku, sygnatura akt IV CSK 202/08). W tym wypadku zastrzeżenie kary umownej „na wypadek wypowiedzenia” należy jednak traktować jako skrót znaczeniowy wyrażony w postanowieniu umowy, przez który strony zobowiązują się do zapłaty kary umownej za niewykonanie lub nieprawidłowe wykonanie obowiązku niepieniężnego, wówczas gdy to zdarzenie będzie podstawą wypowiedzenia umowy zlecenia.

Zadatek

Umowa zlecenia może również zastrzegać zadatek o którym mowa w art. 394 k.c. (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 5 marca 2014 roku, sygnatura akt I ACa 1189/13).

Zobacz też: Działalność gospodarcza i praca na umowie zlecenia - składki ZUS

Zobacz też: Zmiany w umowach zlecenia w 2017 roku - skutki dla zleceniodawców i zleceniobiorców

Zobacz też: Umowy zlecenia i o dzieło a umowa o pracę  

---

II. Umowa zlecenia - wybrane orzecznictwo

Dyspozytywny charakter przepisów regulujących umowę zlecenia

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2013 roku, sygnatura akt III CSK 154/12

Przepisy kodeksu cywilnego regulujące umowę zlecenia mają charakter dyspozytywny i mogą być, w granicach wyznaczonych w art. 353¹ k.c., modyfikowane przez strony. Nie dotyczy to jednak art. 746 § 3 k.c. stanowiącego o niemożności zrzeczenia się z góry uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów oraz art. 751 k.c. wyznaczającego termin przedawnienia roszczeń związanych z umową zlecenia.

Nieosiągnięcie zamierzonego skutku w umowie zlecenia

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 kwietnia 2013 roku, sygnatura akt III AUa 1327/12

Inaczej niż w ramach umowy o dzieło, dołożenie przez zleceniobiorcę należytej staranności i mimo tego nieosiągnięcie przezeń zamierzonego skutku nie może stanowić przypadku niewykonania zobowiązania.

Odstąpienie od umowy zlecenia

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2015 roku, sygnatura akt IV CSK 395/14

1. Brak w przepisach art. 734-751 KC regulacji odstąpienia od umowy zlecenia przesądza o możliwości stosowania art. 491 § 1 KC, a w konsekwencji także art. 494 KC, jeśli strony nie określiły inaczej w umowie swoich obowiązków oraz skutków odstąpienia.

2. Odstąpienie od umowy nie znosi zobowiązań z niej wynikających z mocą wsteczną, a jedynie przekształca ich treść w zobowiązanie do zwrotu już spełnionych świadczeń oraz do dalszych rozliczeń między stronami.

W kolejnym artykule autor przedstawi zagadnienia związane z umową o świadczenie usług.

Literatura źródłowa:

1) K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, System Informacji Prawnej Legalis, 2017.

2) P. Drapała, Komentarz do art. 734 i następnych Kodeksu cywilnego, System Informacji Prawnej LEX, 2017.

3) Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 168.