Etyczne granice działań pełnomocników w sprawach podatkowych i karnoskarbowych – cz. II

Przedstawiamy drugą część referatu Andrzeja Dmowskiego, Partnera Zarządzającego Russell Bedford, który został wygłoszony podczas: Ogólnopolskiej Konferencji na Uniwersytecie Warszawskim nt. Problemy etyczne tworzenia i stosowania prawa podatkowego - Warszawa, 16 stycznia 2015 r.

Etyczne granice działań pełnomocników w sprawach podatkowych i karnoskarbowych – cz. I

Zasady i etyczne granice działania profesjonalnych pełnomocników

W celu wyznaczenia zasad i etycznych granic działania profesjonalnych pełnomocników w sprawach podatkowych i karnoskarbowych w pierwszej kolejności należy odwołać się do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 17 ust 1 ustawy zasadniczej w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Tym samym od 1997 r. termin „zawód zaufania publicznego” zyskał rangę konstytucyjną, choć jego znaczenie, jak i zakres nie są do końca jasne i sprecyzowane. Pojęcie to nawiązuje do tradycji „profesji”, czyli zawodów, których przedstawiciele zobligowani byli do składania szczególnej przysięgi (profesio) właściwego wykorzystania możliwości i władzy uzyskiwanych dzięki podejmowaniu się danego zajęcia¹².

W niektórych przypadkach status zawodu zaufania publicznego nadawany jest wprost ustawą. Tak jest w przypadku notariuszy. Zgodnie z art. 2 ust 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie¹³ notariusz w zakresie swoich uprawnień działa jako osoba zaufania publicznego. Z tego względu w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2001 r., sygn. I CKN 1217/98 pojawił się pogląd, iż samorząd adwokacki nie jest samorządem reprezentującym osoby wykonujące zawód zaufania publicznego w rozumieniu art. 17 ust 1 Konstytucji bowiem status taki może nadawać samorządowi zawodowemu tylko ustawa, jak to ma miejsce w przypadku samorządu notariuszy. Powyższe stanowisko zostało krytycznie przyjęte w doktrynie¹⁴. Obecnie zdecydowanie dominuje w judykaturze pogląd zgodnie z którym przymiot „zawodu zaufania publicznego” jest przyznawany ze względu na rzeczywisty charakter danego zawodu a nie jego formalną, ustawową kwalifikację¹⁵. W rezultacie do kategorii zaufania publicznego zaliczane są przede wszystkim zawody prawnicze – sędzia, prokurator, adwokat, radca prawny oraz medyczne jak również większość wolnych zawodów w tym doradca podatkowy.

Poszukując cech zawodu zaufania publicznego wskazać przede wszystkim należy na szczególny charakter oraz zasadnicze i najczęściej osobiste znaczenie dóbr takich jak życie, zdrowie, wolność czy majątek stanowiących przedmiot usług świadczonych przez osoby wykonujące taki zawód¹⁶. Są to zawody wiążące się z przyjmowaniem informacji dotyczących życia osobistego i zorganizowane w sposób uzasadniający przekonanie społeczne o właściwym dla interesów jednostki wykorzystaniu tych informacji przez świadczących usługi¹⁷. Wykonywanie tych zawodów ma co do zasady charakter samodzielny i oparty na własnej wiedzy i doświadczeniu zawodowym wykonującego dany zawód. Od przedstawicieli tych zawodów społeczeństwo oczekuje spełnienia wymogu posiadania bardzo wysokich umiejętności fachowych, zwykle ukończenia wyższych studiów oraz odbycia dalszych szkoleń (aplikacja, specjalizacja)¹⁸.

Klient osoby wykonującej zawód zaufania publicznego nie jest z reguły w stanie wiarygodnie ocenić merytorycznej jakości i wartości otrzymanego świadczenia w formie usługi, porady czy pomocy ani też skutków, jakie w sferze jego podstawowych interesów wyniknąć z zachowania wskazanego mu przez profesjonalnego doradcę. Powstaje więc swoista asymetria pomiędzy osobą wykonującą zawód zaufania publicznego a jej klientem, która wymaga istnienia zaufania pomiędzy tymi podmiotami, a zwłaszcza zaufania klienta co do wiedzy, intencji oraz staranności osoby, na której pomoc i wskazówki jest zdana. Bez takiego zaufania trudno byłoby także o niezbędną gotowość klienta do ujawnienia wszystkich istotnych dla oceny jego sytuacji informacji, mających nierzadko charakter drażliwy czy poufny¹⁹. Kwestia konieczności istnienia zaufania rozumianego w sposób abstrakcyjny, zinstytucjonalizowany, oderwany od konkretnej relacji podkreślana jest również w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. W wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lutego 2004 r. sygn. P 21/2002 wskazano, iż zawody zaufania publicznego wykonywane są - zgodnie z ich konstytucyjnym określeniem - w sposób założony i społecznie aprobowany, o ile ich wykonywaniu towarzyszy realne „zaufanie publiczne”. Na zaufanie to składa się szereg czynników, wśród których na pierwszy plan wysuwają się: przekonanie o zachowaniu przez wykonującego ten zawód dobrej woli, właściwych motywacji, należytej staranności zawodowej oraz wiara w przestrzeganie wartości istotnych dla profilu danego zawodu. W odniesieniu do wykonywania prawniczych zawodów zaufania publicznego do istotnych wartości należy pełne i integralne respektowanie prawa, w tym zwłaszcza - przestrzeganie wartości konstytucyjnych (w ich hierarchii) oraz dyrektyw postępowania.

Tym samym czynnik zaufania odgrywa kluczową rolę w definiowaniu pojęcia zawodu zaufania publicznego jak również w indywidualnej relacji pomiędzy profesjonalnym pełnomocnikiem a jego klientem. Podobnie istotną rolę odgrywa w zapewnieniu sprawnego i właściwego funkcjonowania społeczeństwa, w szczególności rynku, obrotu gospodarczego i prawnego. Trwała niezdolność do podtrzymywania takich standardów może doprowadzić do wielu poważnych dysfunkcji porządku prawnego i społecznego²⁰.Zapewnienie respektowania i egzekwowania odpowiednich wzorców postępowania leży przy tym zarówno w interesie publicznym jak i wspólnym interesie osób wykonujących dany zawód. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na treść art. 17 ust 1 Konstytucji, który przewiduje, iż sprawowanie pieczy nad wykonywaniem zawodu zaufania publicznego może być powierzone utworzonym w tym celu przez ustawę samorządom zawodowym. Istotnym elementem tej pieczy zaś jest dokonywanie moralnej oceny postawy i sposobu postępowania osób wykonujących już zawód, jak i tych, które dopiero ubiegają się o prawo do jego wykonywania skorelowany z kompetencją samorządu zawodowego do formułowania standardów postępowania członków tego samorządu. Powyższy mechanizm pieczy jest obecny zarówno w Prawie o adwokaturze, ustawie o radcach prawnych jak i ustawie o doradztwie podatkowym.

Wzmocnienie skuteczności kontroli podatkowych w 2015 r.

Następne dyrektywy umożliwiające wyznaczenie zasad oraz granic etycznych działań profesjonalnych pełnomocników w postępowaniach podatkowych i karnoskarbowych można odnaleźć w ustawach regulujących działalność tych podmiotów oraz ich samorządów zawodowych. Zgodnie z art. 2 ustawy o radcach prawnych pomoc prawna świadczona przez radcę prawnego ma na celu ochronę prawną interesów podmiotów, na których rzecz jest wykonywana. Stosownie zaś do treści art. 6 ust 1 świadczenie pomocy prawnej polega w szczególności na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Z treści powyższych przepisów jednoznacznie wynika, iż nadrzędnym celem działania radcy prawnego w każdej sprawie, w tym również w sprawie podatkowej i karnoskarbowej jest ochrona prawna interesu podmiotu na rzecz którego działa. W Prawie o Adwokaturze jak również w ustawie o doradztwie podatkowym brak jest odpowiednika art. 2 ustawy o radcach prawnych co jednakże nie oznacza, iż powyższa reguła nie odnosi się również i do tych profesjonalnych pełnomocników. Powyższe wynika przede wszystkim z zasady zaufania klienta do osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, czyli adwokata i doradcy podatkowego, która wymaga w trakcie wykonywania przez taką osobę czynności na rzecz klienta kierowania się przede wszystkim jego interesem co jest immamentnie związane z relacją pomiędzy profesjonalnym pełnomocnikiem a jego klientem. Dodatkowo w przypadku adwokatów i doradców podatkowych powyższe unormowania znajdują się w odpowiednich zbiorach norm etycznych sporządzonych dla tych zawodów. Zgodnie z § 6 Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeks etyki adwokackiej)²¹ celem podejmowania przez adwokatów czynności zawodowych jest ochrona interesów klienta, zaś § 43 stanowi, iż adwokat jest zobowiązany do obrony interesów swego klienta w sposób odważny i honorowy, przy zachowaniu należytego sądowi i innym organom szacunku oraz uprzejmości, nie bacząc na własne korzyści osobiste oraz konsekwencje wynikające z takiej postawy dla siebie lub innej osoby”. Podobnie art. 3 ust 2 Zasad Etyki Doradców Podatkowych²² przewiduje, iż doradca podatkowy podejmuje czynności zawodowe w celu ochrony interesów klienta, jednakże ta ochrona nie może usprawiedliwiać naruszenia zasad etyki i godności zawodu, zaś art. 11 b stanowi, iż doradca podatkowy zobowiązany jest do obrony interesów swojego klienta w sposób odważny i honorowy, przy zachowaniu szacunku wobec organów państwa, bez względu na własne korzyści oraz konsekwencje.

W celu więc prawidłowego określenia granic etycznych działalności pełnomocników profesjonalnych niezbędnym jest wskazanie kryterium identyfikacji tego interesu oraz wyznaczenie jego zakresu. W nauce prawa dokonuje się podziału pojęcia interesu na trzy kategorie, który nazywany jest triadą Bernatzika²³. Według tego podziału interes może występować pod postacią: interesu faktycznego, interesu prawnego i publicznego prawa podmiotowego. Interes faktyczny to korzyści, które zostaną odniesione dzięki określonemu działaniu, interes prawny to kwalifikowany interes faktyczny, który normy prawne nakazują w miarę możliwości chronić i uwzględniać, zaś publiczne prawo podmiotowe to interes, którego realizacji można prawnie skutecznie żądać. Podział ten uwidacznia jedną z podstawowych różnic pomiędzy trzema najważniejszymi tradycjami etyki prawniczej, która dotyczy zakresu zaangażowania prawnika – profesjonalnego pełnomocnika w sprawy klienta. W tradycji francuskiej zadaniem profesjonalnego pełnomocnika była ochrona praw podmiotowych, który musiał ocenić, czy takie prawa klienta rzeczywiście są zagrożone, a jeśli nie miałoby to miejsca był zobowiązany odmówić podjęcia się sprawy. W tradycji niemieckiej zadanie profesjonalnego pełnomocnika było szersze, ponieważ obejmowało wszelki interes prawny i polegało na przedstawieniu spraw klienta w sposób jak najbardziej profesjonalny, czyniąc postepowanie sądowe sprawniejszym. W tradycji amerykańskiej zadaniem profesjonalnego pełnomocnika jest ochrona szerokiego interesu faktycznego, a prawnik jest nie tylko ekspertem prawnym, lecz bywa ujmowany jako „kompleksowy pomocnik biznesu”²⁴.

---

W przypadku, gdy interes klienta powierzany prawnikowi ograniczony byłby do ochrony praw podmiotowych lub interesu prawnego mogą znaleźć zastosowanie obiektywne kryteria identyfikacji interesu klienta. W takiej sytuacji wiedza i doświadczenie zawodowe profesjonalnego pełnomocnika powinny umożliwić mu ocenę czy w danej sprawie rzeczywiście prawa klienta są naruszone lub zagrożone. Kryterium to nie znajdzie zastosowania w przypadku, gdy zakres powierzanych profesjonalnemu prawnikowi interesów klienta obejmuje również jego interes faktyczny. W takiej bowiem sytuacji o tym co jest interesem decyduje indywidulane przekonanie klienta. Klient jednakże może błędnie ocenić, co leży w jego interesie a to może ostatecznie doprowadzić do zaangażowania profesjonalnego pełnomocnika w działania, które będą dla klienta szkodliwe. W ramach współczesnych przemian etyki prawniczej dominuje tendencja do coraz szerszego ujmowania interesów klienta, zmierzająca w kierunku realizacji jego interesu faktycznego, a więc jednocześnie dominacji subiektywnych kryteriów jego identyfikacji²⁵.

W rezultacie stosowanie konkretnego kryterium do identyfikacji interesu klienta zależy od okoliczności faktycznych danej sprawy. Istotnym jest przede wszystkim podjęcie szerokich konsultacji z klientem w celu najpełniejszego rozpoznania treści tego interesu oraz ewentualnego wyjaśnienia z nim wszelkich wątpliwości. Powyższe jest konsekwencją działania profesjonalnego pełnomocnika w celu ochrony tego interesu, który równocześnie wyznacza w najszerszej formule zakres działań profesjonalnego pełnomocnika. Mając na uwadze przedmiot spraw podatkowych, w dużym uproszczeniu można stwierdzić, iż co do zasady w sprawach podatkowych interes podatnika polega bądź na uniknięciu opodatkowania bądź na jego możliwej optymalizacji. Z kolei w sprawach karnoskarbowych ujęcie interesu klienta zależy od roli procesowej w jakiej on występuje. Co do zasady interes oskarżonego i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej polega na uniknięciu odpowiedzialności karnoskarbowej bądź na uzyskaniu możliwie najkorzystniejszego rozstrzygnięcia. Z kolei interes interwenient polega na uzyskaniu przedmiotów podlegających przepadkowi w postępowaniu karnoskarbowym.

Poza interesem klienta na działania podejmowane przez profesjonalnych pełnomocników w sprawie wpływ będzie miała relacja pomiędzy klientem a profesjonalnym pełnomocnikiem, która powinna być ukształtowana i wynikać z zasady zaufania pomiędzy tymi podmiotami. Do sfery relacji pomiędzy klientem a profesjonalnym pełnomocnikiem nie należy samo świadczenie usług, ale przede wszystkim subiektywna i wielowymiarowa percepcja polegająca na odbiorze i ocenie usług i procesu ich świadczenia oraz samego profesjonalnego pełnomocnika w oczach klienta. W sferze relacji to klient, a ściślej jego osobowość, wyobrażenia, wrażenia, stereotypy, emocje i zbudowane na ich podstawie oczekiwania lub wymagania oraz przeżyte przez niego doświadczenia, a także postrzegane przez niego korzyści, które chce osiągnąć wyznaczają pole działania radcy prawnego²⁶.

Przedłużanie postępowań przez organy podatkowe

Na gruncie amerykańskiej etyki prawniczej wyróżniono kilka modeli relacji klient – prawnik, które wpływają na działalność profesjonalnego pełnomocnika i sposób pojmowania interesu klienta. Najbardziej znanym są cztery modele stworzone przez T. L. Schaffera i R.F. Cochrana²⁷, które bazują na kryteriach: autonomii, uczciwości, dobra i wygranej klienta. W zależności od nich mamy do czynienia z relacją: „ojciec chrzestny”, która jest oparta o prymat prawnika nad klientem – o tym co leży w interesie klienta, co dobre i uczciwe decyduje prawnik dążąc do wygranej bez względu na cenę i oceny etyczne, „wynajęta broń”, która jest oparta o prymat klienta nad prawnikiem – o tym, co leży w jego interesie, co jest dobre i uczciwe decyduje klient, prawnik jest środkiem do osiągnięcia celu, jest neutralny etycznie, „guru”, która jest oparta o prymat prawnika w sferze etycznej i jego neutralność w sferze ekonomicznej, dobroć i uczciwość, w dążeniu do wygranej uwzględnia interesy klienta i interesy osób trzecich, „przyjaciel”, która jest oparta o partnerstwo klienta i prawnika, którzy wspólnie określają to, co jest dobre i uczciwe w dążeniu do wygranej.

Z punktu widzenia etyki zawodowej najbardziej odpowiednie wydają się modele partnerskie (współpracy), gdzie nie dominuje tylko jedna strona a obie szanują swoją autonomię. Kształtują bowiem wzajemne zaangażowanie stron w relację oparte na obustronnym dialogu i wzajemnej trosce i lojalności. W tym kontekście należy wskazać na kluczową rolę zaufania jako fundamentu relacji profesjonalnego pełnomocnika z klientem. Tylko bowiem w przypadku gdy istnieje zaufanie pomiędzy profesjonalnym pełnomocnikiem a jego klientem możliwe jest podjęcie właściwych działań przez profesjonalnego pełnomocnika w celu właściwej i skutecznej ochrony interesów klienta. Tak więc istnienie pomiędzy stronami zaufania warunkuje właściwą ochronę interesów klienta. O istotności zasady zaufania (lojalności) świadczą również zapisy właściwych zbiorów norm etycznych profesjonalnych pełnomocników. Zgodnie z § 51 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu stosunek klienta do adwokata oparty jest na zaufaniu. Adwokat obowiązany jest wypowiedzieć pełnomocnictwo, gdy z okoliczności wynika, że klient stracił do niego zaufanie. Art. 28 ust 1 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego²⁸ przewiduje zaś, iż stosunki pomiędzy radcą prawnym a klientem powinny być oparte na zaufaniu. Utrata zaufania może być podstawą wypowiedzenia pełnomocnictwa przez radcę prawnego. Powyższe zapisy jednoznacznie wskazują, iż zaufanie odgrywa kluczową rolę w relacji pomiędzy profesjonalnym pełnomocnikiem a jego utrata (brak) oznacza zakończenie relacji.

Z zasadą zaufania związana jest zasada lojalności profesjonalnego pełnomocnika względem interesów i woli klienta. Lojalność wobec klienta wymaga od profesjonalnego pełnomocnika przede wszystkim dbałości o sprawy i interesy klienta, tak aby wymagane dla powierzenia mu ich zaufanie nie zostało zawiedzione. Lojalność w relacji to postawa wyrażająca się tym, że obie strony, służąc sobie pomocą, mogą na siebie liczyć, są zadowolone z relacji i chcą ją kontynuować a nawet pogłębiać. Z etycznej perspektywy składa się na nią: rzetelne ustalanie warunków współpracy (art. 28 ust 3 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego), informowanie klienta, konsultowanie i uzgadnianie z nim istotnych kwestii (art. 27 ust 2, art. 28 ust 5-10 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego), dotrzymywanie złożonych obietnic lub gwarancji (art. 25 lit d Kodeksu Etyki Radcy Prawnego), unikanie konfliktu interesów (art. 8 i 21-22 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego), zachowanie tajemnicy zawodowej (art. 9 i 12 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego).

W celu więc wyznaczenia etycznych granic działania profesjonalnych pełnomocników konieczne jest zdefiniowane samego pojęcia etyka. Etyką to uporządkowana refleksja nad moralnością, a więc rozmaite sądy i przekonania, których przedmiotem jest moralność. Moralność w klasycznym ujęciu jest to zespół żywionych przez daną osobę lub grupę przekonań, ocen i norm, na podstawie których uczynki ludzkie uznawane bywają za „dobre” lub „złe” i z tego powodu wzbudzają szacunek lub potępienie. Rozmaite zawody tworzą etyki zawodowe dotyczące tego w jaki sposób powinni zachowywać się przedstawiciele danego zawodu i ich uzasadnienie odwołujące się do określonych zbiorów wartości oraz mających służyć ich urzeczywistnianiu zasad, standardów i norm postępowania.

W tym kontekście należy podkreślić, iż podejmowanie działań przez profesjonalnych pełnomocników mających na celu ochronę interesów klientów nie jest uprawnieniem o charakterze absolutnym. Oznacza to, iż profesjonalny pełnomocnik nie ma możliwości podejmowania każdego rodzaju działania, które mogłoby w jego ocenie być korzystne dla klienta. Podejmując działania na rzecz klienta jest zobowiązany przede wszystkim do działania w granicach prawa, co wynika z treści art. 1 oraz 6 ust 1 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego i art. 36 ust 1 ustawy o doradztwie podatkowym. Dodatkowo zakres działań profesjonalnych pełnomocników limitowany jest również przez przepisy właściwych zbiorów norm etycznych (etyki zawodowe) czyli Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu czy też Zasady Etyki Doradców Podatkowych, których profesjonalni pełnomocnicy wykonujący dany zawód zaufania publicznego są zobowiązani przestrzegać na mocy art. 1 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, § 1 ust 3 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu oraz art. 2 ust 1 Zasad Etyki Doradców Podatkowych. Powyższe zasady obowiązują również w sprawach podatkowych i karnoskarbowych, oczywiście z uwzględnieniem specyfiki tych spraw.

Jak zostało wyżej wskazane, na profesjonalnych pełnomocnikach podobnie jak i na innych podmiotach ciąży obowiązek przestrzegania prawa. Obowiązek ten wobec profesjonalnych pełnomocników w przeciwieństwie do większości innych podmiotów ma również wymiar etyczny, co jest konsekwencją uznania zawodów adwokata, radcy prawnego oraz doradcy podatkowe za zawody zaufania publicznego. Konieczność przestrzegania prawa i działania w jego granicach podczas podejmowania czynności na rzecz klienta została również podkreślona w kodeksach etyki zasad etyki radcy prawnego, adwokata czy doradcy podatkowego, co daje podstawę do przyjęcia, iż urasta ona do rangi jednej z głównych zasad którymi powinni kierować się powyżsi profesjonaliści.

Dodatkowo w przypadku radców prawnych i adwokatów odpowiednie zapisy kodeków etyki zawodowej - § 12 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu, art 10 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego - przewidują zakaz podejmowania na rzecz klienta działań, które miałyby na celu popełnienie przestępstwa, ani umożliwiania uniknięcia odpowiedzialności karnej za czyn, który miałby zostać dokonany w przyszłości. Powyższe ograniczenie działalności profesjonalnych pełnomocników jest istotne z punktu widzenia spraw podatkowych i ewentualnej odpowiedzialności karnoskarbowej za przestępstwa i wykroczenia, których znamiona zostały stypizowane w części szczególnej k.k.s. a których przedmiotem są obowiązki podatkowe. Tak więc profesjonalny pełnomocnik działający w sprawach podatkowych i dokonujący operacji gospodarczych mających na celu optymalizację podatkową, musi zwracać uwagę aby jego działania nie miały na celu popełnienie przestępstwa skarbowego lub aby nie umożliwiały uniknięcia odpowiedzialności karnoskarbowej za przestępstwa skierowane przeciwko obowiązkom podatkowym. Jednakże z treści powyższych zapisów wynika, iż profesjonalny pełnomocnik musi posiadać wiedzę i być świadomym, iż jego działania mają służyć powyższym celom. W przypadku, gdy nie posiada takiej wiedzy i działa on w celu ochrony interesu podatnika, nie może on ponosić odpowiedzialności za nieprawidłowe i nieetyczne wykorzystanie jego działań i porad przez klienta. Co prawda powyższy zakaz nie został sformułowany w przypadku doradców podatkowych jednakże w żaden sposób nie zwalnia to tych podmiotów od ewentualnej odpowiedzialności karnoskarbowej w przypadku dopuszczenia się działań mających mogących wypełnić znamiona przestępstwa skarbowego czy też pomocnictwa do popełnienia takiego przestępstwa. Zasada praworządności oznacza również, iż profesjonalnym pełnomocnikom nie wolno świadomie podawać sądom (organom państwowym) nieprawdziwych informacji, co wynika wprost z treści § 11 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu oraz art. 14 ust 3 lit. a Zasad Etyki Doradców Podatkowych. Powyższy zakaz dotyczy jedynie świadomego przekazywania informacji nieprawdziwych, czyli profesjonalny pełnomocnik musi posiadać wiedzę, iż informacji przez niego przekazywana jest niezgodna z prawdą. W przypadku informacji uzyskiwanych od klienta profesjonalny pełnomocnik nie ma obowiązku sprawdzenia zgodności z prawdą tych informacji i nie ponosi również odpowiedzialności za zgodność z prawdą tych informacji w razie przekazywania ich sądom czy też organom państwowym.

---

W aspekcie praktycznym zasada praworządności oznacza, iż działanie na rzecz klienta nie zwalnia co do zasady profesjonalnego pełnomocnika od odpowiedzialności przewidzianej przez stosowne przepisy prawa za ich naruszenie. Odpowiedzialność ta, w zależności od rodzaju naruszonej normy prawnej, może mieć charakter odpowiedzialności karnej, cywilnej lub też dyscyplinarnej. Pomimo powyższego profesjonalni pełnomocnicy podczas wykonywania działań na rzecz klientów, czy to w formie pomocy prawnej świadczonej przez radców prawnych i adwokatów czy też doradztwa podatkowego świadczonego przez doradców podatkowych dysponują pewnymi przywilejami lub też nałożono na nich pewne obowiązki, które mają im umożliwić działanie w interesie klienta przy uwzględnieniu szczególnego rodzaju stosunku łączącego ich z klientem opartego na zasadzie zaufania i lojalności.

Po pierwsze, profesjonalni pełnomocnicy przy wykonywaniu czynności zawodowych korzystają z wolności słowa i pisma w granicach określonych przepisami prawa i rzeczową potrzebą (w przypadku adwokatów – zadaniami adwokatury), co wynika z treści art. 11 ustawy o radcach prawnych, art. 8 Prawa o adwokaturze i art. 37 a ustawy o doradztwie podatkowym. Profesjonalny pełnomocnik nie może więc, co do zasady, w swych wypowiedziach naruszać prawa. Jednakże profesjonalny pełnomocnik, który nadużywając wolności słowa i pisma, popełni przestępstwo zniewagi lub zniesławienia wobec osób wskazanych w powyższych przepisach – nie podlega odpowiedzialności karnej, lecz wyłącznie dyscyplinarnej. W rezultacie powyższe przepisy przewidują immunitet materialny dla profesjonalnych pełnomocników – czyn zniewagi lub zniesławienia nie podlega ściganiu w postępowaniu karnym, a w postępowaniu dyscyplinarnym. Krąg osób, którzy mogą zostać pokrzywdzeni działaniem profesjonalnego pełnomocnika jest różny w zależności od tego czy profesjonalnym pełnomocnikiem jest adwokat, radca prawny czy doradca podatkowy. W przypadku tych dwóch ostatnich zawodów immunitet obejmuje jedynie działania skierowane wobec strony, jej pełnomocnika, świadka, biegłego i tłumacza. W przypadku adwokatów obejmuje on również dodatkowo obrońcę oraz kuratora.

Powyższy immunitet nie chroni profesjonalnego pełnomocnika od odpowiedzialności cywilnej z powodu naruszenia dóbr osobistych. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 kwietnia 2006 r., sygn. IV CSK wskazał jednakże, iż przepis o immunitecie nie tylko eliminuje odpowiedzialność karną, ale i wyznacza granicę bezprawności, stanowiąc podstawę kwalifikacji zachowania profesjonalnego pełnomocnika naruszającego przy wykonywaniu zawodu cudze dobro osobiste. Co równie istotne w uzasadnieniu stwierdzono, iż pełnomocnik nie ma obowiązku weryfikacji faktów i twierdzeń podanych przez klienta i nie ponosi odpowiedzialności za ich zgodność z prawdą, ale powinien rozważyć, czy nie wzbudzają one oczywistych wątpliwości. Samo zaś powoływanie się na dyspozycje klienta nie zwalnia pełnomocnika z odpowiedzialności. Tym samym Sąd Najwyższy podtrzymując ogólną regułę, iż pełnomocnicy nie odpowiadają za zgodność z prawdą informacji przekazywanych im przez klientów, wskazał równocześnie, iż profesjonalni pełnomocnicy powinni jednakże dokonać wstępnej weryfikacji tych faktów i twierdzeń w przypadku, gdy ich zgodność z prawdą może budzić poważne wątpliwości. W rezultacie możliwość podejmowania działań przez profesjonalnych pełnomocników została w pewnym stopniu ograniczona skoro nałożona została na nich w pewnych przypadkach konieczność weryfikacji faktów i twierdzeń uzyskanych od klienta.

Po drugie, na profesjonalnych pełnomocnikach ciąży również obowiązek dochowania tajemnicy zawodowej, polegający na zachowaniu w tajemnicy wszystkiego o czym dowiedzieli się w związku z udzielaniem pomocy prawnej (wykonywaniem zawodu). Powyższy obowiązek został sformułowany w art. 3 ust 3 ustawy o radcach prawnych, art. 6 ust 1 Prawa o adwokaturze, oraz w art. 37 ust 1 ustawy o doradztwie podatkowym. Jest on związany z istotą zawodu zaufania publicznego chroniącego wartości o szczególnej randze ustawowej takie jak zaufanie klienta. Gdyby bowiem nie było powyższego obowiązku to klient nie byłby w stanie przekazywać informacji swojemu pełnomocnikowi w sposób pełny i obiektywny. W rezultacie profesjonalny pełnomocnik nie byłby w stanie podejmować właściwych działań w interesie swojego klienta. Na istotność powyższego obowiązku wskazuje Kodeks Etyki Radcy Prawnego, gdzie obowiązek zachowania tajemnicy uznano za podstawową wartość zawodu (art. 9) oraz podkreślono, iż istotą tego zawodu jest uzyskiwanie od klienta w zaufaniu informacji, których klient nie ujawniłby nikomu innemu (art. 12 ust 1). Obowiązek ten nie ulega ograniczeniu w czasie i trwa również po zakończeniu działań przez profesjonalnego pełnomocnika na rzecz klienta. Tajemnicą zawodową objęte jest wszystko o czym dowiedział się profesjonalny pełnomocnik w związku z udzielaniem pomocy prawnej (wykonywaniem zawodu w przypadku doradcy podatkowego). Odnosząc się do charakteru obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej wskazać należy, iż tajemnica zawodowa nie zwalnia z obowiązku zeznawania w charakterze świadka, czyli stawienia się na wezwanie i udzielenia odpowiedzi o treści nienaruszającej tej tajemnicy. Profesjonalny pełnomocnik jest uprawniony a nawet zobowiązany do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania odnoszące się do okoliczności objętych tą tajemnicą.

Obowiązek dochowania tajemnicy zawodowej nie ma jednakże charakteru bezwzględnego, pomimo treści art. 3 ust 5 ustawy o radcach prawnych oraz art. 6 ust 3 Prawa o adwokaturze, którego literalne brzmienie wskazuje inaczej. Wynikający z powyższych przepisów bezwzględny charakter tego obowiązku nie pozostaje w kolizji z uregulowaniami zawartymi w procedurze cywilnej, administracyjnej czy podatkowej. W przypadku procedury podatkowej art. 196 § 2 Ordynacji podatkowej przewiduje, iż świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie gdy odpowiedź mogłaby spowodować naruszenie obowiązku zachowania ustawowo chronionej tajemnicy zawodowej.

Zawieszenie biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego wskutek wszczęcia postępowania karnoskarbowego

Inaczej sytuacja wygląda w przypadku postępowania karnego. Zgodnie z art. 180 § 2 k.p.k. osoby obowiązane do zachowania tajemnicy radcowskiej mogą być przesłuchane co do faktów objętych tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje tylko sąd. Tym samym powyższy przepis wskazuje na względność obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej w postępowaniu karnym. W związku z treścią art. 113 § 1 k.k.s. powyższy przepis znajdzie również zastosowanie do postępowania karnoskarbowego. Zatem w przypadku zaistnienia okoliczności wskazanych w tym przepisie na podstawie decyzji Sądu możliwym jest uchylenie tajemnicy zawodowej adwokata, radcy prawnego i doradcy podatkowego w postępowaniu karnoskarbowym. Dodatkowo obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej przez profesjonalnego pełnomocnika nie dotyczy informacji udostępnianych na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz o finansowaniu terroryzmu²⁹ w zakresie określonym tymi przepisami.

Z powyższym obowiązkiem związane są również pewne obostrzenia dowodowe. Mianowicie w obecnym stanie prawnym profesjonalny pełnomocnik nie może zeznawać w charakterze świadka co do faktów o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej nawet w przypadku uzyskania zgody klienta i nawet gdyby to było w interesie klienta. Nie wolno również zgłaszać dowodu z przesłuchania innego profesjonalnego pełnomocnika w charakterze świadka na okoliczność znaną im w związku z wykonywaniem zawodu. Powyższe stanowi ograniczenie możliwości działania profesjonalnych pełnomocników w sprawach podatkowych i karnoskarbowych.

---

Poza przedstawionymi powyżej zasadami zaufania i lojalności, które stanowią warunek sine qua non możliwości podjęcia przez profesjonalnego pełnomocnika działania w sprawach podatkowych i karnoskarbowych i ochrony interesu jego klienta, oraz zasadą praworządności granice działania profesjonalnych pełnomocników wyznaczane są przez inne normy etyczne zawarte w kodeksach etycznych obowiązujących profesjonalnych pełnomocników. Przede wszystkim należy tutaj wskazać zasadę niezależności. Zasada niezależności polega na faktycznym kierowaniu się przy dokonywaniu czynności na rzecz klienta własnym merytorycznym osądem nawet jeżeli nie jest on zbieżny z oczekiwaniami czy życzeniami klienta. Powyższa zasada ma na celu uniemożliwienie stosowania w relacji pomiędzy klientem a profesjonalnym pełnomocnikiem relacji „wynajętej broni”, czyli sprowadzenia roli profesjonalnego pełnomocnika jedynie do wykonawcy poleceń mocodawcy. Zasada niezależności ma zaś umożliwić profesjonalnemu pełnomocnikowi obiektywną ocenę zarówno interesu jego klienta jak i zaplanowanie działań jakie powinno być podjęte w celu najlepszej ochrony tego interesu bez niepotrzebnej ingerencji klienta którego poglądy i oczekiwania mogą działać na jego szkodę. Dlatego też zasada ta ma w swoisty sposób „chronić” profesjonalnego pełnomocnika przed uzależnieniem od samego klienta. W art. 11 ust 3 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego wprost zostało wskazane, iż radca prawny powinien unikać wszelkich ograniczeń własnej niezależności i nie może odstępować od zasad etyki w celu spełnienia oczekiwań klienta, sądu lub osób trzecich. Podobne zapisy znajdują się w § 52 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu, który stanowi, iż adwokat nie powinien dopuszczać do sytuacji, która uzależniałaby go od klienta, a w szczególności nie wolno adwokatowi zaciągać pożyczek u klienta, którego sprawę prowadzi.

W powyższym kontekście istotne znaczenie ma rozwiązywanie kolizji poglądów pomiędzy klientem i jej profesjonalnym pełnomocnikiem, która może się pojawić przy ocenie możliwości bądź skuteczności wniesienia pozwu, wysokości dochodzonego roszczenia, taktyki procesowej a przede wszystkim składania środków odwoławczych. W pierwszej kolejności należy zauważyć, iż odmowa świadczenia pomocy prawnej dopuszczalna jest tylko z ważnych powodów. Wydaje się, że takim ważnym powodem może być przekonanie profesjonalnego pełnomocnika o niedopuszczalności bądź bezzasadności podejmowania danego działania. Skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego podjął w dniu 21 września 2000 r. uchwałę, że adwokat ustanowiony dla strony przez sąd może odmówić sporządzenia kasacji, jeżeli byłaby ona niedopuszczalna lub oczywiście bezzasadna. Podobnie ta kwestia została rozstrzygnięta w przepisach art. 28 ust 1 oraz art. 5 – 9 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego oraz § 56-57 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu. Stanowią one o generalnym obowiązku informowania klienta o przebiegu sprawy i jej wynikach, a także uprawniają profesjonalnego pełnomocnika do wypowiedzenia pełnomocnictwa. Profesjonalny pełnomocnik powinien przedstawić klientowi swoje stanowisko w sprawie zaniechania dokonania danej czynności. Obowiązany jest on również uzyskać zgodę na zaniechanie wniesienia środka odwoławczego. W rezultacie należy uznać, iż profesjonalny pełnomocnik nie powinien podejmować pod wpływem klienta działań, którego w jego ocenie nie służą interesowi klienta, nawet w przypadku wyraźnego polecenia klienta.

Polecamy: Przewodnik po zmianach przepisów 2014/2015

Poza niezależnością od klienta profesjonalny pełnomocnik powinien być również niezależny od otoczenia jak również wolny od pokus związanych z realizacją własnego interesu w sprawie swojego klienta. Temu celowi służy nakaz unikania „konfliktu interesów”. W ustawodawstwie brak jest definicji powyższego pojęcia. Można przyjąć, iż z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy przy podejmowaniu działania na rzecz klienta dochodzi do zderzenia przeciwstawnych interesów albo też, gdy działanie na rzecz interesu jednego klienta ograniczałoby zaangażowanie na rzecz innego klienta. W przypadku zaistnienia konfliktu interesów profesjonalny pełnomocnik powinien wyłączyć się od podejmowania działań na rzecz klienta. Co warte podkreślenia wyłączenie nie przekreśla dotąd dokonywanych czynności.

W kodeksach etycznych profesjonalnych pełnomocników znajdują się również normy, które określają generalne wymogi dotyczące działań tych pełnomocników. Przede wszystkim art. 27 ust 7 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego oraz § 16 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu formułuje zakaz grożenia postępowaniem karnym lub dyscyplinarnym w zawodowych wystąpieniach profesjonalnego pełnomocnika. Nie wolno więc przy podejmowaniu działań na rzecz klienta grozić komukolwiek w szczególności świadkowi, stronie przeciwnej lub jej pełnomocnikowi taką odpowiedzialnością w celu zmuszenia do zachowania zgodnego z wolą grożącego. Ponadto zachowanie profesjonalnego pełnomocnika w toku podejmowanych działań nie powinno naruszać powagi sądów bądź innych organów, przed którymi występuje, ani uchybiać godności osób uczestniczących w postępowaniu. Należy też unikać publicznego demonstrowania osobistego stosunku do klienta, innych osób, których dotyczą czynności zawodowe, oraz osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości jak i innych organach. Stanowią o tym przepisy art. 30 i 31 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego. Dodatkowo treść dokonywanych czynności zawodowych powinna spełniać wymóg poprawności i jasności sformułowań a profesjonalny pełnomocnik odpowiada za treść i formę pism przez niego redagowanych i to zarówno wtedy, gdy sam je podpisuje, jak i gdy podpisuje je klient. Profesjonalny pełnomocnik powinien też zachować oględność i umiar w przekazywaniu treści, a szczególnie przy formułowaniu okoliczności drastycznych lub mało prawdopodobnych. Powyższe zasady obowiązują również w sprawach podatkowych i karnoskarbowych

Podyskutuj o tym na naszym FORUM

_______________________________

12 Zob. R. Sobański: „Uwagi o etyce zawodów prawniczych”, Radca Prawny 2003, nr 4.

13 Tekst jednolity: Dz. U. 2014 r., poz. 164.

14 Zob. Glosy: W. Kubala, Palestra 2002/11-12, s. 227, P. Sarnecki, Palestra 2002/5-6, s. 185

15 Tak np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2009 r., sygn. P 66/07, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lutego 2004 r., sygn. P 21/02 wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 sierpnia 1999 r., sygn. II SA 879/99.

16 Tak H. Izdebski: „Zawody prawnicze jako zawody zaufania publicznego” (w:) H. Izdebski, P. Skuczyński (red.): „Etyka zawodów prawniczych”, Warszawa 2006, P. Sarnecki: „Zawód radcy prawnego jako zawód zaufania publicznego”, Radca Prawny 2002, nr 4 - 5

17 P. Sarnecki: „Pojęcie zawodu zaufania publicznego (art. 17 ust. 1 Konstytucji) na przykładzie adwokatury”, (w:) L. Garlicki (red.): „Konstytucja, wybory, parlament.: Studia ofiarowane Zdzisławowi Jaroszowi”, Warszawa 2000, s. 155-157.

18 Ibidem, s. 155-157.

19 A. Bereza (red.): „Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania”, Warszawa 2011, s. 138.

20 Zob. P. Sztompka: „Zaufanie. Fundament społeczeństwa”, Kraków 2007; F. Fukuyama: „Zaufanie. Kapitał społeczny i droga do dobrobytu”, Warszawa – Wrocław 1997.

21 Obwieszczenie Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z 14 grudnia 2011 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeksu etyki adwokackiej).

22 Załącznik do uchwały nr 32/2014 Krajowej Rady Doradców Podatkowych z dnia 11 lutego 2014 r.

23 M. Wierzbowski (red.): „Prawo administracyjne”, Warszawa 2001, s. 130.

24 Zob. P. Skuczyński: „Tradycje etyki prawniczej a nowoczesne zawody prawnicze” (w:) P. Steczkowski (red.): „Etyka – deontologia – prawo”, Rzeszów 2008, s. 355-369.

25 P. Skuczyński: „Lojalność wobec klienta jako zasada etyki prawniczej i jej granice”, (w:) H. Izdebski, P. Skuczyński: „ Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2”, Warszawa 2011, s. 104-105.

26 A. Bereza (red.): „Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania”, Warszawa 2011, s. 193.

27 T. L. Schaffer, R. F. Cochran: „Lawyers, Clients and Moral Responsibility”, St. Paul. Minnesota 1994, s. 5 – 54.

28 Załącznik do uchwały nr 8/VIII/2010 Prezydium Krajowej Rady Radców Prawnych z dnia 28 grudnia 2010 r.

29 Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz o finansowaniu terroryzmu, Dz. U. z 2014 r. poz. 455.