Problem masowych powództw o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone - część I

Następnie, kilka - kilkanaście często powiązanych ze sobą osób składa przeciwko takiemu przedsiębiorcy pozew o uznanie tego samego wzorca umownego za niedozwolony informując go jednocześnie o tym, że po zawarciu „ugody” i zapłaceniu kwoty odpowiadającej zazwyczaj kosztom postępowania pozwy takie zostaną cofnięte. W skrajnych sytuacjach przedsiębiorcy muszą się zmagać czasami z kilkudziesięcioma postępowaniami o uznanie za niedozwolone tej samej klauzuli. Można sobie więc zadać pytanie skąd się wziął ww. proceder i czy przedsiębiorcy mają jakąkolwiek możliwość obrony przez zalewem identycznych pozwów?

Autopromocja

Polecamy: Samochód po zmianach od 1 kwietnia 2014 - multipakiet

Rejestr klauzul niedozwolonych:

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, iż regulaminy np. sprzedaży w sklepach internetowych stanowią tzw. wzorzec umowny tzn. określają treść umowy narzucając  drugiej stronie (zazwyczaj konsumentowi) jej warunki. Kupując przez Internet nie mamy przecież wpływu na szczegółowe warunki umowy - jeżeli chcemy zakupić daną rzecz możemy jedynie zaakceptować przedstawione warunki regulaminu. Biorąc pod uwagę masowość wzorców umownych oraz fakt, że kupujący nie mają wpływu na ich brzmienie ustawodawca wprowadził więc instrumenty chroniące konsumentów przed postanowieniami wzorców naruszającymi ich interesy. Zgodnie z art. 385¹ Kodeksu cywilnego, (dalej: „KC”), Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). W takim wypadku konsument nie jest związany takim postanowieniem jednakże w pozostałym zakresie umowa wiąże strony. W dalszych przepisach Kodeksu cywilnego wprowadzone zostały pewne przykłady postanowień wzorców, które w razie wątpliwości uważane są za niedozwolone (np. wyłączenie odpowiedzialności względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy).

Klauzule zakazane w umowach o pracę

Autopromocja

Nowelizacja VAT 2025.
Praktyczny webinar INFORAKADEMII

Sprawdź

To czy postanowienie wzorca umownego jest niedozwolone a tym samym bezskuteczne w stosunku do konsumenta będzie przedmiotem ustaleń w konkretnej sprawie w razie ew. sporu sądowego. Prócz tej tzw. incydentalnej kontroli ustawodawca wprowadził również pewien mechanizm prewencyjny mający na celu zapobieganie wprowadzaniu takich postanowień do wzorców umownych. Mechanizm ten polega na tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych (czyli w oderwaniu od konkretnego przypadku). Otóż Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadzi na podstawie art. 479⁴⁵ Kodeksu postępowania cywilnego, (dalej: „KPC”), rejestr postanowień umownych uznanych za niedozwolone.

Przesłanką wpisania postanowienia do rejestru jest uzyskanie prawomocnego wyroku sądu o uznaniu postanowienia wzorca umownego za niedozwolone. Zgodnie z art. 479³⁶ KPC sprawy z powództwa o uznanie wzorca umownego za niedozwolony rozpoznawane są przez Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. W razie uznania powództwa sąd ten w sentencji wyroku przytacza treść niedozwolonego postanowienia i zakazuje jego wykorzystywania. Następnie wyrok jest publikowany w Monitorze Sądowym i Gospodarczym a sąd przesyła jego odpis Prezesowi UOKiK celem wpisania postanowienia do rejestru.

Kontrole legalności zatrudnienia przeprowadzane przez PIP

Autopromocja

Sprawozdanie finansowe 2024
Przykłady, schematy, tabele, wzory

Sprawdź

Zapisz się na nasz newsletter

Istotny jest fakt, iż zgodnie z art. 479³⁸ § 1 KPC Powództwo w sprawach rozpoznawanych według przepisów niniejszego rozdziału może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo może wytoczyć także organizacja pozarządowa, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Tym samym, w zasadzie każdy potencjalny konsument może wytoczyć tego typu powództwo przeciwko jakiemuś przedsiębiorcy, gdyż w przypadku ogromnej większości sklepów internetowych nie ma żadnych ograniczeń co do osób mogących nabywać za ich pośrednictwem towary.

Autopromocja

Jak przygotować się do zmian 2025.
Podatki. Rachunkowość. ZUS

Sprawdź

Rozszerzona skuteczność wyroku:

Dla omawianego problemu kluczowe znaczenie ma natomiast art. 479⁴³ KPC, zgodnie z którym Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ § 2. Przepis ten wprowadza tzw. rozszerzoną prawomocność materialną. Zasadą jest bowiem, że wyrok prawomocny wiąże tylko te strony, między którymi zapadło dane orzeczenie i tylko między tymi stronami kolejny proces o to samo będzie niedopuszczalny (tzw. powaga rzeczy osądzonej). Tymczasem, omawiany przepis wprowadza wyjątek - od momentu wpisania niedozwolonego postanowienia do rejestru, prawomocny wyrok uznający takie postanowienie za niedozwolone ma skutek nie tylko między stronami procesu ale również w stosunku do osób trzecich. Regulacja ta nie została jednak zredagowana jednoznacznie w związku z czym w doktrynie i orzecznictwie pojawiły się dwa poglądy na rozumienie owej rozszerzonej skuteczności.

Pierwszy z nich reprezentuje m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2013 roku o sygn. IV CSK 142/13, w którym możemy przeczytać iż: Rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 479⁴³ w zw. z art. 365 KPC) nie wyłącza możliwości wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda przeciwko innemu przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym zapadł wyrok, stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca jak wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ § 2 KPC. Pogląd ten podzielany przez część doktryny, orzecznictwa SOKiK i zdecydowaną większość pozostałego orzecznictwa SN zakłada swego rodzaju jednostronną rozszerzoną skuteczność. Owa jednostronność oznacza, że nie można wytoczyć powództwa o uznanie za niedozwoloną takiej samej lub podobnej klauzuli przeciwko temu samemu przedsiębiorcy, jednakże, jeżeli taką klauzulę zastosuje w swoim wzorcu umownym inny przedsiębiorca takie powództwo będzie dopuszczalne. Na poparcie tego stanowiska obok argumentów związanych z rozróżnieniem powagi rzeczy osądzonej i mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia przytacza się również inne racje. Jedną z nich jest fakt, że określone postanowienie wzorca powinno być rozpatrywane w kontekście całego wzorca. Może się więc zdarzyć, że w danym przypadku pomimo tego, że przedsiębiorca wprowadził do swojego regulaminu zapis podobny do wpisanego do rejestru to ze względu na pozostałe zapisy tego regulaminu postanowienie takie nie będzie niedozwolone. Podmiot stosujący taki zapis nie powinien być więc z góry pozbawiony możliwości obrony swoich praw gdyż jego sytuacja nie jest identyczna z tą, w której zapadł wyrok będący podstawą wpisu postanowienia do rejestru.

Kiedy sprzedaż dokonywana przez internet podlega VAT

Drugi pogląd nt. rozumienia art. 479⁴³ KPC możemy odnaleźć m.in. w wyroku SN o sygn. III CZP 95/03 czy też w nowszym orzecznictwie Sądu Apelacyjnego w Warszawie  jak np. wyrok o sygn. VI ACa 934/12, gdzie skład orzekający wypowiedział się w następujący sposób: Powaga rzeczy osądzonej wynikająca z rozszerzonej mocy wiążącej, o jakiej mowa w art. 479⁴³ KPC obejmuje również po stronie pozwanej innych przedsiębiorców, którzy posługują się wzorcem umowy zawierającym postanowienie wpisane do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK. Wyrok wydany w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone eliminuje niedozwolone postanowienia nie tylko z konkretnego wzorca, ale w ogóle z obrotu. Wyrok sądu ochrony konkurencji i konsumentów uznając konkretne postanowienia wzorca umowy za abuzywne, wyłącza je z wszelkich wzorców umów, niezależnie od przedsiębiorcy posługującego się tym wzorcem. Z drugiej strony ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę nie biorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok powoduje, że pozew obejmujący takie powództwo podlega odrzuceniu (art. 199 § 1 pkt 2 KPC). Takie rozumienie rozszerzonej skuteczności oznacza, że wyrok jest skuteczny na rzecz wszystkich i przeciwko wszystkim. Przyjęcie tego stanowiska, (na poparcie którego argumentuje się m.in. iż nie jest celowe prowadzenie dziesiątek postępowań, które skończą się tak samo), ma określone skutki. Po pierwsze postanowienie takie będzie nieważne bądź bezskuteczne, (w zależności od przyjętego poglądu), w umowie z konsumentem bez konieczności prowadzenie odrębnego postępowania. Po drugie, jeżeli dany przedsiębiorca będzie wykorzystywał postanowienie wzorca wywołujące skutki tożsame z postanowieniem stosowanym przez inny podmiot ale już wpisanym do rejestru klauzul to będzie ponosił z tego powodu określone konsekwencje (m.in. takie działanie może zostać uznane za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów na podstawie art. 24 Ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów). Po trzecie natomiast, przeciwko przedsiębiorcy stosującemu takie postanowienie nie będzie można wytoczyć powództwa o uznanie go za niedozwolone gdyż sąd w takim wypadku powinien odrzucić pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 2) KPC. Będzie tak ponieważ sprawa została już prawomocnie rozstrzygnięta mimo tego, że postanowienie zostało uprzednio wpisane do rejestru na podstawie wyroku, który zapadł pomiędzy zupełnie innymi stronami.  

W drugiej części artykułu postaram się przybliżyć jakie skutki w praktyce wywołują obydwa ww. poglądy i w jaki sposób przedsiębiorcy mogą próbować bronić się przed dziesiątkami pozwów o uznanie postanowień wzorców umowy za niedozwolone.

Zapraszamy do dyskusji na forum

Dominik Cheda, aplikant radcowski w Kancelarii GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER - adwokaci i radcowie prawni sp.p.