Umowa o dzieło w orzecznictwie sądowym

I. Wprowadzenie

W odróżnieniu od umowy zlecenia jest umową rezultatu, który winien być konkretnie określony, możliwy do osiągnięcia i samoistny. Dzieło może mieć postać zarówno materialną, jak i niematerialną, ale nie powinno istnieć w chwili zawierania umowy. Cechy wskazane w umowie dla oznaczenia dzieła muszą być obiektywnie weryfikowalne, a osiągnięcie rezultatu nie może zależeć od elementu losowości.

Umowa o konserwację urządzenia, umowa o wykonanie prac instalatorskich, umowa o remont mieszkania, umowa o roboty stolarskie, umowa o stworzenie strony internetowej, umowa o wykonanie konstrukcji stalowej budynku i jej dostawy na plac budowy (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 18 stycznia 2013 roku, sygnatura akt I ACa 1302/12).

Umowa o dzieło nie wymaga zachowania szczególnej formy. Może zostać zawarta także ustnie lub konkludentnie. Jeśli strony nie określą wysokości wynagrodzenia, ani nie wskażą podstaw do jego ustalenia należy przyjąć, że miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli i w ten sposób nie da się ustalić jego wysokości, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy (art. 628 § 1 k.c.). W praktyce, umowy o dzieło często są zawierane przy użyciu wzoru umowy oferowanego przez przyjmującego zamówienie prowadzącego działalność gospodarczą. Wobec tego, istotnym jest by zapoznać się z niedozwolonymi postanowieniami umownymi (art. 384 – 385⁴ k.c.).

Obowiązkiem przyjmującego zamówienie jest wykonanie dzieła, które winien wykonać prawidłowo i w oznaczonym terminie. Jeśli termin nie został wskazany w treści umowy oraz nie wynika z właściwości dzieła, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.). Do obowiązku zamawiającego należy zapłata wynagrodzenia. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej przyjmującemu zamówienie wynagrodzenie należy się w chwili oddania dzieła, a gdy dzieło jest oddawane częściami, z chwilą spełnienia każdego ze świadczeń częściowych (art. 642 k.c.). W ramach swobody umów (zob. Umowa w prawie cywilnym, zagadnienia wstępne) strony mogą postanowić, że będą rozliczały się w cyklu miesięcznym.

Wynagrodzenie

Strony mogą określić wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów, jest to tak zwane wynagrodzenie kosztorysowe. Wówczas, jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu, a zestawienie sporządził zamawiający, przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia wynagrodzenia.

Jeśli zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych (prace dodatkowe to zarówno prace, które nie były w ogóle ujęte w kosztorysie, jak i te, które kosztorys przewidywał, ale zaszła konieczność wykonania ich w większym rozmiarze bądź ilości). Istotnym jest wtedy uzyskanie zgody zamawiającego na ich wykonanie. W sytuacji, gdy zachodzi konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy odstąpić, jednakże winien uczynić to niezwłocznie i zapłacić przyjmującemu zmówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia.

Strony mogą także umówić się o wynagrodzenie ryczałtowe (polegające na określeniu wynagrodzenia w stałej kwocie bez wyszczególnienia cen jednostkowych) – przyjmujący zamówienie nie może wówczas żądać podwyższenia wynagrodzenia. W sytuacjach wyjątkowych, gdy w skutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę (art. 629 k.c – 632 k.c.).

Sprawdź: INFORLEX SUPERPREMIUM

Sposób wykonania dzieła

Przepisy kodeksu cywilnego nie przewidują obowiązku osobistego wykonywania dzieła (przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych za działania osób, którymi posługuje się przy wykonaniu umowy; tak Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 180). Może on jednak wynikać z umowy bądź wysublimowanego charakteru świadczenia.

Sposób wykonania dzieła określa umowa (dzieło może być również wykonywane na rzecz osoby trzeciej /art. 393 k.c./; beneficjentem świadczenia /rezultatu/ winien być wówczas podmiot wskazany w umowie). Przyjmujący zamówienie nie musi stosować się do wskazówek zamawiającego, może je jednak uwzględnić na ryzyko zamawiającego, jeśli uprzedził go o niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia dzieła. Wówczas przyjmujący zamówienie może żądać za wykonaną pracę umówionego wynagrodzenia lub jego odpowiedniej części (podobnie gdy dzieło uległo zniszczeniu lub uszkodzeniu wskutek wadliwości dostarczonego przez zamawiającego materiału, odnośnie materiałów zob. też art. 633 k.c., art. 634 k.c. i 641 § 1 k.c).

Zamawiającemu służy uprawnienie do kontrolowania wykonania dzieła. Zgodnie z treścią art. 635 k.c. jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła. W myśl art. 636 § 1 k.c. jeżeli przyjmujący zamówienie wykonywa dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie. Wskazany artykuł w § 2 stanowi, że jeżeli zamawiający sam dostarczył materiału, może on w razie odstąpienia od umowy lub powierzenia wykonania dzieła innej osobie żądać zwrotu materiału i wydania rozpoczętego dzieła.

Niejednokrotnie do wykonania dzieła niezbędne jest współdziałanie zamawiającego. W tym kontekście na uwagę zasługuje art. 640 k.c., który wskazuje, że przy braku współdziałania przyjmujący zamówienie posiada uprawnienie do wyznaczenia zamawiającemu odpowiedniego terminu, a po jego bezskutecznym upływie może odstąpić od umowy. Gdy przyjmujący zmówienie był gotów go wykonać, a wobec braku współdziałania zmawiającego nie mógł tego uczynić, może żądać zapłaty wynagrodzenia z odliczeniem przez zamawiającego tego co przyjmujący zamówienie zaoszczędził z powodu niewykonania dzieła (art. 639 k.c.).

Rękojmia za wady dzieła, gwarancja

Do odpowiedzialności za wady dzieła stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Odpowiedzialność przyjmującego zamówienie jest wyłączona, jeżeli wada dzieła powstała z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez zamawiającego.

Jeżeli zamawiającemu udzielono gwarancji na wykonane dzieło, przepisy o gwarancji przy sprzedaży stosuje się odpowiednio (art. 638 k.c.).

Zakończenie stosunku prawnego następuje z chwilą odebrania dzieła. Dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może od umowy odstąpić płacąc umówione wynagrodzenie. Odstąpienie ma formę jednostronnego oświadczenia woli i na gruncie omawianych przepisów stanowi szczególną konstrukcję prawną. Wywiera bowiem skutek od chwili dokonania (ex nunc), a umowa o dzieło pozostaje w mocy w odniesieniu do okresu przed wykonaniem prawa odstąpienia i stanowi podstawę obowiązku zapłaty wynagrodzenia przez zamawiającego. Konieczność zapłaty wynagrodzenia stanowi wyraz poszanowania ochrony interesu przyjmującego zamówienie (K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, System Informacji Prawnej Legalis, 2017). W takim wypadku zamawiający może jednak odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (art. 644 k.c.). Gdy wykonanie umowy o dzieło zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie rozwiązanie umowy następuje również w razie jego śmierci lub niezdolności do pracy (art. 645 § 1 k.c.). Należy zwrócić uwagę, że powyższy przepis nie dotyczy śmierci zamawiającego.

Przedawnienie

Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane (art. 646 k.c.).

Pozostając przy rozważaniach natury ogólnej należy jeszcze wskazać na dwie praktyczne kwestie. Pierwsza z nich dotyczy kary umownej. I tak wobec tego, że w każdej umowie, w której zobowiązanie jest niepieniężne, można zastrzec karę umowną warto ją przewidzieć również w umowie o dzieło. Zapis ten może przybrać następującą formę:

Za każdy dzień zwłoki w wykonaniu dzieła wykonawca zapłaci zamawiającemu karę umowną w wysokości … % wynagrodzenia określonego w § … umowy.

Kolejna kwestia dotyczy zagadnienia ubezpieczeń społecznych. I tu należy podkreślić, że wykonywanie pracy na podstawie umowy o dzieło nie stanowi tytułu do ubezpieczeń. Wyjątek stanowią jedynie osoby, które zawarły umowę o dzieło z pracodawcą, z którym pozostają w stosunku pracy, lub osoby, które w ramach takiej umowy wykonują pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostają w stosunku pracy – o czym stanowi art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Wówczas osoby te traktuje się jak pracowników, a w konsekwencji podlegają one obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu. Zobacz też: Umowy zlecenia i o dzieło a umowa o pracę

Podsumowując, w prawidłowo skonstruowanej umowie o dzieło winny znaleźć się następujące zapisy:

            1. nazwa umowy

            2. data zawarcia umowy

            3. miejsce zawarcia umowy

            4. oznaczenie stron umowy

            5. oznaczenie przedmiotu umowy – dzieła

            6. określenie terminu wykonania dzieła

            7. określenie wysokości wynagrodzenia i sposobu jego zapłaty

            8. określenie kiedy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie

            9. określenie kto dostarcza materiał potrzebny do realizacji dzieła

            10. ustalenie kary umownej

11. inne – np. ustalenie zakazu powierzania wykonywania dzieła osobie trzeciej, zastrzeżenie, że dzieło ma być wykonane według wskazówek zamawiającego, właściwość sądu

            12. podpisy stron

Wzór umowy o dzieło

---

II. Wybrane orzecznictwo, kilka pytań praktycznych

Umowa o dzieło jako umowa rezultatu

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 listopada 2016 roku, sygnatura akt III AUa 1082/16

W wypadku umowy o dzieło niezbędne jest, aby starania przyjmującego zamówienie doprowadziły w przyszłości do konkretnego, indywidualnie oznaczonego rezultatu. Przyjmuje się przy tym, że rezultat, o który umawiają się strony, musi być z góry określony, mieć samoistny byt oraz być obiektywnie osiągalny i pewny. Wykonanie dzieła najczęściej przybiera postać wytworzenia rzeczy, czy też dokonania zmian w rzeczy już istniejącej (naprawienie, przerobienie, uzupełnienie). Tego rodzaju postacie dzieła są rezultatami materialnymi umowy zawartej między stronami. Poza rezultatami materialnymi istnieją także rezultaty niematerialne, które mogą, ale nie muszą, być ucieleśnione w jakimkolwiek przedmiocie materialnym (rzeczy). Pomijając wątpliwości odnośnie uznawania za dzieło rezultatów niematerialnych nieucieleśnionych w rzeczy wskazać należy, że takim rezultatem nieucieleśnionym w rzeczy nie może być czynność, a jedynie wynik tej czynności. Dzieło musi bowiem istnieć w postaci postrzegalnej, pozwalającej nie tylko odróżnić je od innych przedmiotów, ale i uchwycić istotę osiągniętego rezultatu.

Elementy przedmiotowo istotne umowy o dzieło

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 28 lipca 2016 roku, sygnatura akt VI SA/Wa 3170/15

Elementami przedmiotowo istotnymi umowy o dzieło jest określenie dzieła, do którego wykonania zobowiązany jest przyjmujący zamówienie, a także, z uwzględnieniem regulacji art. 628 w zw. z art. 627 KC, wynagrodzenia, do którego zapłaty zobowiązany jest zamawiający. Umowa o dzieło jest umową o "rezultat usługi". Rezultat, o który umawiają się strony, musi być obiektywnie osiągalny i w konkretnych warunkach pewny. Celem umowy o dzieło nie jest bowiem czynność (samo działanie) lub zaniechanie, które przy zachowaniu określonej staranności prowadzić ma do określonego w umowie rezultatu. Przy umowie o dzieło chodzi o osiągnięcie określonego rezultatu, niezależnie od rodzaju i intensywności świadczonej w tym celu pracy i staranności.

Wykonanie umowy o dzieło

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 maja 2015 roku, sygnatura akt V ACa 835/14

Przepisy kodeksu cywilnego posługują się sformułowaniem oddania dzieła (art. 642 KC) jak i odbioru dzieła (art. 643 KC). Obowiązek odebrania dzieła jest warunkowany równoczesnym jego oddaniem. O ile odebranie dzieła świadczy o jego odebraniu, to oddanie działa nie jest równoznaczne z odbiorem i nie zawsze będzie prowadziło do uznania umowy za wykonaną. Do oddania dochodzi także wtedy – jeżeli z umowy inaczej nie wynika – gdy przyjmujący stawia dzieło do dyspozycji zamawiającego, który może je odebrać, choć tego nie czyni mimo braku ku temu przeszkód. Natomiast w sytuacji, gdy zaoferowane dzieło okazuje się niekompletne, nie odpowiada umówionym cechom lub wykazuje inne wady istotne, nie posiada niezbędnej techniczno-ruchowej dokumentacji, bądź dla czynności oddania i odbioru umowa wymaga dokonania jeszcze innych czynności np. zainstalowania, próbnego uruchomienia u zamawiającego, a to nie jest dokonane, odpada obowiązek jego odbioru przez zamawiającego. W takim też przypadku nie możemy mówić o wykonaniu umowy, uznaniu świadczenia za spełnione.

Czy wady nieistotne uzasadniają odmowę odbioru dzieła?

Odpowiadając na to pytanie należy wskazać, że o niewykonaniu zobowiązania mówimy wtedy, gdy wada dzieła uniemożliwia czynienie z niego właściwego użytku, wyłącza jego podstawowe wykorzystanie zgodnie z przeznaczeniem umowy lub odbiera mu cechy właściwe albo wyraźnie zastrzeżone w umowie istotnie zmniejszając jego wartość (wada istotna). Odróżnia się niewielkie usterki (wady nieistotne), którymi dotknięty jest przedmiot dzieła, od wad, które uniemożliwiają korzystanie z niego zgodnie z przeznaczeniem (wady istotne). Jedynie wady istotne uzasadniają odmowę odbioru, pozostałe wady świadczą tylko o nienależytym wykonaniu zobowiązania.

W świetle art. 643 KC zamawiający ma obowiązek odbioru dzieła – a więc dokonania czynności wyrażającej wolę przyjęcia świadczenia i uznania go za wykonane – nie każdego, lecz tylko takiego, które przyjmujący zamówienie wydaje mu zgodnie ze swym zobowiązaniem. A zatem zamawiający nie ma obowiązku odebrania dzieła, o którym mowa w art. 643 KC i zapłaty wynagrodzenia (art. 642 § 1 KC) w razie wydania mu dzieła z wadami istotnymi, które uniemożliwiają korzystanie z niego zgodnie z przeznaczeniem lub sprzeciwiają się wyraźnie umowie (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 września 2015 roku, sygnatura akt VI ACa 1273/14).

Czy skuteczność odstąpienia od umowy o dzieło przez zamawiającego jest uzależniona od zapłaty przyjmującemu zamówienie umówionego wynagrodzenia?

Przepis art. 644 KC nie uzależnia skuteczności oświadczenia zamawiającego o odstąpieniu od umowy od jednoczesnego zapłacenia przyjmującemu zamówienie wynagrodzenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2003 roku, sygnatura akt II CK 367/02).

Odstąpienie od umowy o dzieło na podstawie art. 644 KC wywiera skutek od chwili dokonania. Jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 roku, sygnatura akt II CKN 365/00).

Czym jest zmiana stosunków na gruncie przepisów o umowie o dzieło?

Zarówno nadzwyczajna zmiana stosunków, o której mowa w art. 357[1] KC, jak też istotna zmiana stosunków w rozumieniu art. 632 § 2 KC, stanowią zdarzenie zewnętrzne, niezależne od stron, którego nie były one w stanie obiektywnie przewidzieć w dacie zawarcia umowy. Zmiana stosunków musi odznaczać się powszechnym charakterem. Nie mogą być uwzględniane okoliczności zależne od stron, czy też zdarzenia losowe o charakterze indywidualnym zagrażające rażącą stratą (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2016 roku, sygnatura akt I CSK 659/15).

W kolejnym artykule autor przedstawi zagadnienia związane z umową o roboty budowlane.