REKLAMA

REKLAMA

Kategorie
Zaloguj się

Zarejestruj się

Proszę podać poprawny adres e-mail Hasło musi zawierać min. 3 znaki i max. 12 znaków
* - pole obowiązkowe
Przypomnij hasło
Witaj
Usuń konto
Aktualizacja danych
  Informacja
Twoje dane będą wykorzystywane do certyfikatów.

Umowy w prawie cywilnym - klasyfikacja i zasada swobody umów

Subskrybuj nas na Youtube
Dołącz do ekspertów Dołącz do grona ekspertów
dr Daniela Wybrańczyk
radca prawny, mediator, adiunkt w Uniwersytecie SWPS
Umowy w prawie cywilnym - klasyfikacja i zasada swobody umów
Umowy w prawie cywilnym - klasyfikacja i zasada swobody umów

REKLAMA

REKLAMA

W prawie cywilnym pod pojęciem umowy – kontraktu powszechnie rozumie się porozumienie stron, które wyraża się w złożeniu oświadczeń woli wyznaczających wzajemne prawa lub obowiązki. Umowy, jako najdonioślejsze wśród czynności prawnych, zostały uregulowane przez polskiego ustawodawcę w księdze trzeciej kodeksu cywilnego dotyczącej prawa zobowiązań. Księga ta zawiera zarówno regulacje wspólne dla wszystkich umów, jak i przepisy dotyczące poszczególnych ich typów.

Artykuł niniejszy otwiera cykl, w ramach którego zostaną przedstawione umowy najczęściej zawierane w szeroko rozumianej działalności gospodarczej. Każda z umów zostanie szczegółowo omówiona i poddana klasyfikacji obowiązującej w doktrynie. Przedmiotowym zagadnieniom autor postara się nadać możliwie jak najszerszy wymiar praktyczny.

REKLAMA

Autopromocja

W tym miejscu wprowadzająco jedynie należy odnieść się do obowiązującego w nauce podziału.

Klasyfikacja umów

I tak, wśród umów prawa cywilnego wyróżniamy:

1. Umowy nazwane, umowy nienazwane, umowy mieszane (podział dokonany w oparciu o podstawę regulacji kontraktu).

REKLAMA

Umowy nazwane to umowy, które objęte są przepisami prawa, posiadają szczególną regulację ustawową określającą wzajemne uprawnienia i obowiązki stron, np. umowa o dzieło (art. 627 k.c. i następne), umowa zlecenia (art. 734 k.c. i następne),

Dalszy ciąg materiału pod wideo

Umowy nienazwane to umowy zawierane w granicach zasady swobody umów (zob. niżej), ich treść nie jest regulowana obowiązującymi przepisami, co łączy się z tym, iż pozwalają zaspokoić indywidualne potrzeby kontraktujących, np. umowa faktoringu,

Umowy mieszane – charakteryzują się połączeniem elementów obu wyżej wskazanych umów, najczęściej polegają na zawarciu umowy nazwanej z jednoczesnym wprowadzeniem do niej swoistych odmienności wynikających z poczynionych przez strony ustaleń,

2. Umowy kauzalne (przyczynowe) i umowy abstrakcyjne (oderwane) (podział dokonany w oparciu o istnienie tak zwanej kauzy - przyczyny).

Umowy kauzalne to umowy, których skuteczność uzależniona jest od istnienia i prawidłowości kauzy, w doktrynie wymienia się między innymi: kauzę, której celem jest zwolnienie się z obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia (causa solvendi), kauzę, której celem jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej przez dokonującego przysporzenia (causa obligandi vel acquirendi), kazuę, gdzie dokonuje się czynności z zamiarem przysporzenia bez uzyskania ekwiwalentu (causa donandi) oraz kazuę, gdzie strona uzyskała świadczenie bez podstawy prawnej i zobowiązana jest do jego zwrotu (causa ob rem),

Umowy abstrakcyjne to umowy, w których istnienie kauzy nie jest konieczne dla skuteczności czynności prawnej, w prawie polskim czynności prawne abstrakcyjne stanowią wyjątek, przykładem takiej czynności może być wystawienie weksla,

3. Umowy swobodnie negocjowane i umowy adhezyjne (podział dokonany w oparciu o zakres swobody kontraktowania).

Umowy swobodnie negocjowane są zawierane w wyniku niezależnych rokowań,

Umowy adhezyjne to te, których treść jest jednostronnie kształtowana przez jednego z kontrahentów, zwykle ekonomicznie silniejszego, drugiemu pozostawia się dowolność jedynie w zakresie ewentualnego przystąpienia do umowy lub rezygnacji z jej zawarcia, cechą charakterystyczną umów adhezyjnych jest ich masowość, wśród przykładów takich umów wymienia się umowy zawierane przez konsumentów z przedsiębiorcą, który posługuje się ogólnymi warunkami umów,

4. Umowy odpłatne i umowy nieodpłatne (podział dokonany w oparciu o istnienie korzyści majątkowej stanowiącej odpowiednik dokonanego przysporzenia).

Umowy odpłatne to umowy w których każda ze stron uzyskuje określoną korzyść majątkową, niekoniecznie pieniężną, np. umowa sprzedaży, umowa o dzieło,

Umowy nieodpłatne to umowy w których brak jest elementu uzyskania korzyści majątkowej po jednej ze stron, służą do dokonywania darmowego przysporzenia, np. umowa darowizny,

5. Umowy konsensualne i umowy realne (podział dokonany w oparciu o konieczność przeniesienia władztwa faktycznego nad rzeczą).

Umowy konsensualne dochodzą do skutku z chwilą złożenia zgodnych oświadczeń woli bez potrzeby wydania przedmiotu, np. umowa sprzedaży, umowa o dzieło, umowa zlecenia,

Umowy realne do swej ważności, poza złożeniem oświadczeń woli, wymagają wydania przedmiotu, przeniesienie władztwa faktycznego jest tu kluczowe, rzecz może być wręczona wraz ze złożeniem oświadczenia woli lub później, lecz w związku z nim, np. umowa przechowania,

6. Umowy zobowiązujące (obligacyjne) i umowy rozporządzające (podział dokonany w oparciu o skutki umów).

REKLAMA

Umowy zobowiązujące to umowy, których istotą jest zobowiązanie dłużnika do świadczenia polegającego na rozporządzeniu swoim prawem na rzecz wierzyciela, umowy zobowiązujące pociągają za sobą powstanie zobowiązania, czyli zwiększenie pasywów, np. umowa sprzedaży,

Umowy rozporządzające to umowy, które nie zobowiązują do świadczenia, ale bezpośrednio wywołują skutki prawne w postaci przeniesienia, przekształcenia, obciążenia lub zniesienia, np. zwolnienie z długu.

Obok wskazanych wyżej umów wyróżnia się czynności prawne o podwójnym skutku wywołujące zarówno skutek czynności rozporządzającej jak i zobowiązującej (np. art. 535 k.c. w zw. z art. 155 k.c.).

7. Umowy jednostronnie zobowiązujące i umowy dwustronnie (wielostronnie) zobowiązujące (podział dokonany w oparciu o to na ilu stronach ciąży obowiązek świadczenia).

Umowy jednostronnie zobowiązujące – obowiązek świadczenia ciąży na jednej stronie, a zatem jedna ze stron jest dłużnikiem, druga wierzycielem, np. umowa darowizny,

Umowy dwustronnie zobowiązujące – obowiązek świadczenia ciąży na dwóch stronach, czyli każda ze stron jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, np. umowa o dzieło, umowa zlecenia.

Szczególnym rodzajem umowy dwustronnie zobowiązującej jest umowa wzajemna, pełni ona podstawową rolę w obrocie gospodarczym, charakterystyczną cechą umowy wzajemnej jest to, że obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (art. 487 § 2 k.c.).

Poza przedstawionym wyżej podziałem, umowy można też dzielić pod kątem kryterium czasu na jaki zostały zawarte (krótkoterminowe i długoterminowe). W wyspecjalizowanym obrocie dzieli się je również na jedno lub dwustronnie gospodarcze, a to w zależności od tego, ilu kontrahentów jest osobami zajmującymi się prowadzeniem działalności gospodarczej.

Niektórzy dokonują także klasyfikacji umów z uwagi na tryb ich zawarcia. Kodeks cywilny wyróżnia w tym zakresie trzy sposoby.

Pierwszy z nich, tryb ofertowy polega na złożeniu przez oferenta oświadczenia woli drugiej stronie, zwanej tradycyjnie oblatem, wyrażającego chęć zawarcia umowy oraz określającego jej istotne postanowienia (art. 66 k.c.). Aukcja lub przetarg, jako drugi ze sposobów, jest trybem sprowadzającym się do tego, że każdy z uczestników składa ofertę zawarcia umowy, którą ostatecznie zawiera się z tym, kto złożył ją w kształcie najkorzystniejszym (art. 701 k.c.). Cechą charakterystyczną tego postępowania jest jego wielostronny i eliminacyjny charakter. Trzecim, ostatnim trybem zawarcia umowy są negocjacje. Polegają one na wzajemnym oddziaływaniu na siebie stron w celu zwarcia umowy (art. 72 k.c.).

Sprawdź: INFORLEX SUPERPREMIUM


Zasada swobody umów

Rozpatrując kwestie wstępne dotyczące umów w prawie cywilnym niezbędnym staje się w tym miejscu przejście do zasady swobody umów. Zasada ta została wyrażona w art. 3531 k.c. zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się 1) właściwości (naturze) stosunku, 2) ustawie ani 3) zasadom współżycia społecznego (przy czym przez cel zobowiązania należy rozumieć stan rzeczy, który powinien zostać osiągnięty w następstwie wykonania zobowiązania; tak A. Olejniczak, Komentarz do art 3531 Kodeksu cywilnego, System Informacji Prawnej LEX, 2014.)

Oznacza to, że strony w ramach swobody umów posiadają kompetencje do kształtowania swych stosunków zobowiązaniowych, w taki sposób, że nie przekraczając pewnych granic mogą umówić się na wszystko, co prawo uznaje za dozwolone. Zasada ta opiera się na założeniach państwa demokratycznego oraz swobodzie działalności gospodarczej stanowiącej przesłankę gospodarki rynkowej. Oczywistym jest jednak, iż system prawny nie może udzielić stronom nieograniczonej kompetencji do kreowania stosunków umownych o doniosłości prawnej, stąd do wyznaczenia zakresu powyższej zasady koniecznym jest wskazanie jej ograniczeń. (Granice te wyznaczają ustawy, zasady współżycia społecznego i natura zobowiązania. Kodeks cywilny przewiduje także instytucje prawne, które ze swej natury ograniczają zasadę swobody umów, zob. np. J. Górecki, Ustawowe prawo pierwokupu jako ograniczenie swobody kontraktowej, [w] Ustawowe ograniczenia swobody umów, s. 389).

Przy sprzeczności umowy z ustawą chodzi o sprzeczność z normą (imperatywną lub semiimperatywną) zrekonstruowaną na podstawie przepisów. W razie sprzeczności umowy z normą względnie wiążącą norma ta nie znajduje zastosowania.

Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego najogólniej należy uznać wszystkie te umowy, które godzą w uczciwość i rzetelność kupiecką lub kształtują wzajemne stosunki w sposób urągający słuszności, w tym rażąco nierównoważnie wyznaczają prawa i obowiązki stron. Tytułem przykładu powołać można wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2001 roku (sygnatura I CKN 328/99), w myśl którego z dezaprobatą moralną spotykają się kontrakty, gdy rażąco nierównoważnie kształtują ryzyka związane z powstaniem lub wykonaniem zobowiązania.

Pojęcie natury zobowiązania pojawia się natomiast w ocenie dokonywanej na podstawie innego kryterium ograniczającego kompetencję stron umowy do swobodnego kształtowania jej treści. Podmioty nie mogą nadać umowie kształtu, który nie odpowiadałby wiodącym cechom dla obowiązującego w systemie prawnym modelu stosunku obligacyjnego. Innymi słowy, nie mogą kształtować stosunku odmiennie, niż jednakowo ukształtowana przez ustawodawcę treść wszystkich zobowiązań.

Przekraczając granice swobody umów, strony muszą liczyć się z bezwzględną nieważnością czynności prawnej, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek (art. 58 k.c.). Jeśli natomiast przekroczenie zakresu kompetencji podmiotu dotyczy tylko części umowy, wówczas czynność jest ważna w pozostałym zakresie, chyba że bez postanowień dotkniętych nieważnością umowa nie zostałaby dokonana. W istocie jednak, umowa przekraczająca wskazane granice może być wykonywana tak długo, dopóki obie strony się na to godzą i żadna z nich nie wystąpi do sądu o stwierdzenie jej nieważności.

Powracając jeszcze na moment do treści zasady swobody umów ciekawym wydaje się przytoczenie za K. Osajdą (K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, System Informacji Prawnej Legalis, 2017) pięciu pytań, które mogą zadać sobie strony rozważające zawarcie umowy: 1) Czy umowę w ogóle zawrzeć?, 2) Z kim umowę zawrzeć?, 3) Jaką treść nadać zawieranej umowie, 4) W jakiej formie zawrzeć umowę? i 5) Jakiemu prawu poddać? (jakie prawo ma być właściwe dla oceny stosunku prawnego między stronami, którego źródłem jest zawierana umowa). Podsumowując autor ten wskazał, że zasada swobody umów, tak jak każda zasada prawna, nie ma charakteru bezwzględnego i wszystkie wskazywane wyżej okoliczności również należy uznać za ograniczenia swobody umów – dodatkowe względem wyliczonych expressis verbis w art. 3531 k.c.

Konkludując powyższe wywody, trafnym wydaje się przytoczenie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2002 roku (sygnatura I CKN 1144/00) zgodnie z którym w ramach art. 3531 k.c. strony mają do wyboru trzy możliwości:

1) przyjęcie bez jakichkolwiek modyfikacji określonego typu umowy uregulowanej normatywnie,

2) zawarcie umowy nazwanej z jednoczesnym wprowadzeniem do niej pewnych odmienności, w tym również połączenie cech kilku umów nazwanych (tzw. umowy mieszane) lub

3) zawarcie umowy nienazwanej, której treść ukształtują według swego uznania. Mając na uwadze indywidualne potrzeby oraz cel zawieranej przez siebie umowy, winny wybrać dla siebie najkorzystniejszą z opcji.

W następnym artykule autor przedstawił problematykę umowy o dzieło, do której odniósł się z perspektywy orzecznictwa sądowego.

Zapisz się na newsletter
Chcesz uniknąć błędów? Być na czasie z najnowszymi zmianami w podatkach? Zapisz się na nasz newsletter i otrzymuj rzetelne informacje prosto na swoją skrzynkę.
Zaznacz wymagane zgody
loading
Zapisując się na newsletter wyrażasz zgodę na otrzymywanie treści reklam również podmiotów trzecich
Administratorem danych osobowych jest INFOR PL S.A. Dane są przetwarzane w celu wysyłki newslettera. Po więcej informacji kliknij tutaj.
success

Potwierdź zapis

Sprawdź maila, żeby potwierdzić swój zapis na newsletter. Jeśli nie widzisz wiadomości, sprawdź folder SPAM w swojej skrzynce.

failure

Coś poszło nie tak

Oceń jakość naszego artykułu

Dziękujemy za Twoją ocenę!

Twoja opinia jest dla nas bardzo ważna

Powiedz nam, jak możemy poprawić artykuł.
Zaznacz określenie, które dotyczy przeczytanej treści:
Autopromocja

REKLAMA

QR Code

REKLAMA

Księgowość
Zapisz się na newsletter
Zobacz przykładowy newsletter
Zapisz się
Wpisz poprawny e-mail
Uproszczenia w podatku od spadków i darowizn. Nowe przepisy coraz bliżej wejścia w życie

Senat przyjął nowelizację ustawy o podatku od spadków i darowizn. Nowe przepisy mają uprościć formalności przy sprzedaży majątku otrzymanego od najbliższej rodziny oraz zlikwidować comiesięczne deklaracje podatkowe przy rentach prywatnych. Ustawa wraca teraz do Sejmu.

Zaczynasz działalność gospodarczą? Tak można obniżyć składki ZUS na początku działania firmy [komunikat ZUS]

Rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej wiąże się z kosztami, szczególnie na starcie. Dlatego początkujący przedsiębiorcy mogą skorzystać z ulg, które pozwalają płacić niższe składki na ubezpieczenia społeczne albo nie płacić ich wcale. Do najważniejszych form wsparcia należą: ulga na start, preferencyjne składki, „Mały ZUS Plus” czy wakacje składkowe.

Darowizna dla córki z konta firmowego taty: Czy taki przelew korzysta ze zwolnienia podatkowego? KIS wyjaśnia

Skarbówka potwierdził, że przekazanie środków pieniężnych bezpośrednio z konta firmowego spółki, której darczyńca jest wspólnikiem, na konto obdarowanego – przy spełnieniu ustawowych formalności – może korzystać ze zwolnienia z podatku od darowizn. To jest dobra wiadomość dla podatników.

Ulga dla spadkobierców i przejrzystość dla podatników. Nowości w ustawie podatku od spadków i darowizn już wkrótce

Jest projekt nowelizacji ustawy o podatku od spadków i darowizn, który umożliwi przywrócenie terminu zgłoszenia spadku w wyjątkowych przypadkach oraz doprecyzuje moment powstania obowiązku podatkowego. Zmiany mają uprościć procedury, zwiększyć przejrzystość i wspierać sukcesję firm rodzinnych.

REKLAMA

KSeF 2.0: firmy będą miały tylko 4 miesiące na testy. Co warto zrobić już teraz?

W czerwcu 2025 r. – zgodnie z harmonogramem – Ministerstwo Finansów udostępniło dokumentację interfejsu API KSeF 2.0. Jest to jednak materiał dla integratorów systemów i dostawców oprogramowania. Firmy wciąż czekają na udostępnienie środowiska testowego, które zaplanowano na koniec września. Konkretne testy będą więc mogły zacząć się dopiero w październiku. Tymczasem obowiązek korzystania z Krajowego Systemu e-Faktur dla części firm wchodzi już w lutym – oznacza to niewiele czasu na przygotowanie.

Projekt ustawy wdrażającej obowiązkowy KSeF po pierwszym czytaniu w Sejmie. Co się zmienia? [komentarz eksperta]

W dniu 9 lipca 2025 r., Sejm przeprowadził pierwsze czytanie i skierował do prac w komisji finansów projekt ustawy zakładającej wdrożenie obowiązkowego Krajowego Systemu e-Faktur (KSeF). Wszystkie kluby i koła poselskie zapowiedziały dalsze prace nad projektem. Prace legislacyjne wchodzą w końcową fazę. Z coraz większą pewnością możemy więc stwierdzić, że obowiązkowy KSeF będzie wdrażany w dwóch etapach - od 1 lutego 2026 i od 1 kwietnia 2026 r.

Podatek u źródła 2025: Objaśnienia podatkowe ministra finansów dot. statusu rzeczywistego właściciela. Praktyczne szanse i nieoczywiste zagrożenia

Po latach oczekiwań i licznych postulatach ze strony środowisk doradczych oraz biznesowych, Ministerstwo Finansów opublikowało długo zapowiadane objaśnienia dotyczące statusu rzeczywistego właściciela w kontekście podatku u źródła (WHT). Teraz nadszedł czas, by bardziej szczegółowo przyjrzeć się poszczególnym zagadnieniom. Dokument z 3 lipca 2025 r., opublikowany na stronie MF 9 lipca, ma na celu rozwianie wieloletnich wątpliwości dotyczących stosowania klauzuli „beneficial owner”. Choć sam fakt publikacji należy ocenić jako krok w stronę większej przejrzystości i przewidywalności, nie wszystkie zapisy spełniły oczekiwania.

Polski podatek cyfrowy jeszcze w tym roku? Rząd nie ogląda się na Brukselę

Choć Komisja Europejska wycofała się z planów nałożenia podatku cyfrowego, Polska idzie własną drogą. Minister cyfryzacji Krzysztof Gawkowski zapowiada, że projekt ustawy będzie gotowy do końca roku.

REKLAMA

KSeF 2026: koniec z papierowymi fakturami, zmiany w obiegu dokumentów i obsłudze procesu sprzedaży w firmie

W przyszłym roku w Polsce zostanie uruchomiony obowiązkowy system fakturowania za pomocą Krajowego Systemu e-Faktur (KSeF). Obowiązek ten wejdzie w życie na początku 2026 roku i wynika z procedowanego w Parlamencie projektu ustawy o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług. Aktualny postęp prac legislacyjnych nad projektem, oznaczonym numerem druku 1407, można śledzić na stronach Sejmu.

Składki ZUS dla małych firm w 2025 roku - preferencje: ulga na start, mały ZUS plus i wakacje składkowe

Ulga na start, preferencyjne składki, czy „Mały ZUS plus”, a także wakacje składkowe – to propozycje wsparcia dla małych przedsiębiorców. Korzyści to możliwość opłacania niższych składek lub ich brak. Warto też zwrócić uwagę na konsekwencje z tym związane. ZUS tłumaczy kto i z jakich ulg może skorzystać oraz jakie są zagrożenia z tym związane.

REKLAMA