Rezerwy na świadczenia pracownicze (rezerwy aktuarialne) - obowiązek tworzenia, możliwość rezygnacji (zmiany w 2020 roku)

Wstęp

1. W roku 2020 wiele firm musiało zmierzyć się z nowymi uregulowaniami odnośnie obowiązku tworzenia rezerw na świadczenia pracownicze na 31 grudnia 2019. Nowelizacja Ustawy o rachunkowości z 9 listopada 2018 wprowadziła bowiem nowe przepisy od roku 2019, między innymi odnośnie tego, które jednostki muszą tworzyć rezerwy na świadczenia pracownicze, takie jak niewykorzystane urlopy, odprawy emerytalno-rentowe, pośmiertne, nagrody jubileuszowe i inne, a które mają w tym zakresie wolną rękę.
2. W roku 2020 wiele firm stanęło przed wypłatą wysokich odpraw pośmiertnych (do sześciokrotności wynagrodzenia) ze względu na podwyższoną śmiertelność w wyniku pandemii, błędnie nie mając utworzonych rezerw na to świadczenie.

Obowiązek tworzenia rezerw pracowniczych

Obowiązek tworzenia rezerw na świadczenia pracownicze wynika bezpośrednio z art. 39 ust. 2 pkt 2 Ustawy o rachunkowości:

„Jednostki dokonują biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów w wysokości prawdopodobnych zobowiązań przypadających na bieżący okres sprawozdawczy, wynikających w szczególności: (…) z przyszłych świadczeń na rzecz pracowników, w tym świadczeń emerytalnych (…) mimo że data powstania zobowiązania nie jest jeszcze  znana”.

Dodatkowo załączniki 1-3 i 5 do Ustawy o rachunkowości nakazują także tworzenie „rezerw na świadczenia emerytalne i podobne” wskazując je jako obowiązkową pozycję w sprawozdaniu finansowym.

Przepis ten wynika z ogólnej zasady współmierności czasowej przychodów i kosztów wyrażonej w art. 6. ust 1. pkt 2 Ustawy o rachunkowości. Chodzi o to, aby koszty świadczeń, na które pracownik pracuje dłuższy okres były ponoszone w okresie wypracowywania, a nie tylko w momencie wypłaty. Dzięki temu zarząd czy nowy inwestor nie jest zaskoczony tym, że musi nagle wypłacić duże nagrody jubileuszowe, odprawy pośmiertne (które potrafią być bardzo wysokie), czy zrealizować zaległe świadczenia urlopowe (w formie wypłaty lub „w naturze”), które wynikają z historycznej pracy załogi.

Kto nie musi tworzyć rezerw pracowniczych?

Ustawa o rachunkowości nakazuje tworzyć rezerwy na świadczenia pracownicze wszystkim jednostkom, oprócz kilku rodzajów wymienionych enumeratywnie.

Zwolnione z tego obowiązku są jedynie podmioty wymienione w art. 39 art 6 i 7 Ustawy tj.:

• jednostki mikro i małe, ale z wyłączeniem spółek kapitałowych, spółek komandytowo-akcyjnych i spółek jawnych lub komandytowych, których wszystkimi wspólnikami ponoszącymi nieograniczoną odpowiedzialność są spółki kapitałowe, spółki komandytowo-akcyjne lub spółki z innych państw o podobnej do tych spółek formie prawnej;
• spełniające warunki małej jednostki  
• organizacje pozarządowe
• osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;
• stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego prowadzące działalność pożytku publicznego

oraz jednostki wymienione w par. 1 Rozporządzenia Ministra Rozwoju i Finansów z 13 września 2017, w tym jednostki budżetowe.

Trzeba tu zaznaczyć, że ustawodawca bardzo precyzyjnie zajął się kwestią wyłączeń obowiązku tworzenia biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów dotyczących przyszłych świadczeń na rzecz pracowników, poświęcając samej tej kwestii aż dwa punkty Ustawy, co oznacza, że wszystkie inne jednostki mają obowiązek utworzenia rezerw pracowniczych i dokonywać odpowiednich biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów.

Na jakie świadczenia należy tworzyć rezerwy pracownicze?

Ustawa nie wymienia wprost świadczeń, w związku z którymi należ tworzyć bierne rozliczenia międzyokresowych kosztów. Specyfikuje jedynie, że chodzi o przyszłe świadczenia w związku z bieżącą działalnością, czyli wszystkie tzw. obowiązkowe świadczenia odroczone:

• odprawy emerytalno-rentowe wynikające z art. 92 Kodeksu Pracy,
• odprawy pośmiertne wynikające z art. 93 Kodeksu Pracy,
• niewykorzystany urlop wynikające z art. 168 i 171 Kodeksu Pracy

w wartości „kodeksowej” lub podwyższonej przez ponadzakładowe lub wewnętrzne układy zbiorowe oraz wszystkie „niekodeksowe” odroczone świadczenia takie jak:

• nagrody jubileuszowe,
• odroczone wypłaty z zysku i premie,
• ekwiwalenty barbórkowe, energetyczne itp. dla byłych pracowników,
• odpisy na ZFŚS oraz inne tego typu (np. ulgi transportowe, energetyczne, deputaty węglowe) w części przeznaczonej dla obecnych i przyszłych emerytów,
• opieka medyczna po okresie zatrudnienia,
• ubezpieczenie na życie po okresie zatrudnienia,
• inne świadczenia z tytułu długiego stażu pracy zapadalne w okresie zatrudnienia, jeśli zobowiązanie z ich tytułu powstaje co najmniej po 12-tu miesiącach od daty rozpoczęcia wypracowywania świadczenia.

Rezerwy pracownicze nieistotne bilansowo? – najczęstsze błędy

W wielu jednostkach dominuje błędne przeświadczenie, że rezerwy pracownicze są nieistotne bilansowo, bez ich wcześniejszej rzeczywistej weryfikacji. Najczęstsze błędy to:

• traktowanie poszczególnych składowych rezerw pracowniczych do oceny niematerialności oddzielnie, niezgodnie z art.4 pkt. 1a Ustawy: „Nie można uznać poszczególnych pozycji za nieistotne, jeżeli wszystkie nieistotne pozycje o podobnym charakterze łącznie uznaje się za istotne.”
• pomijanie w wycenie rezerw na niewykorzystane urlopy, których wycena jest obowiązkowa zgodnie punktem 3.14 KSR 6 (chociaż w tym przypadku nie stosuje się metodologii aktuarialnej),
• pomijanie w wycenie rezerw na odprawy pośmiertnych

W roku 2020 wiele firm stanęło przed wypłatą tych świadczeń ze względu na podwyższoną śmiertelność w wyniku pandemii, nie mając utworzonych aktuarialnych rezerw pracowniczych na to świadczenie.

Rezerwy na odprawy pośmiertne często mają wartości znacznie wyższe od rezerw na odprawy emerytalno-rentowe i niewykorzystane urlopy, dlatego że Kodeks Pracy gwarantuje tu jako świadczenie nawet sześciokrotność wynagrodzenia pracownika (w przypadku kadry kierowniczej są to już setki tysięcy złotych).

Należy tutaj zaznaczyć, że metoda prognozowanych uprawnień jednostkowych (ang. Projected Unit Method), która jest wymagana przez Krajowy Standard Rachunkowości nr 6 (KSR 6) i Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 19 (MSR 19) dla większości świadczeń, charakteryzuje się tym, że rezerwy pracownicze mogą być stosunkowo niskie, ale później bardzo szybko rosną.  

Podsumowując: Nawet, jeśli jednostka wyznaczyła rezerwy pracownicze i okazały się nieistotne bilansowo, to powinna je nie rzadziej niż raz na 2-3 lata ponownie oszacować ze względu na możliwy ich znaczny wzrost i dopiero na tej podstawie podjąć ponownie decyzję o ich istotności lub nieistotności.

Częstość i sposób wyznaczania rezerw pracowniczych

Ustawa o rachunkowości nakazuje wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych nie rzadziej niż na dzień bilansowy (art. 29 ust. 9). Natomiast w zakresie sposobu wyznaczenia rezerw pracowniczych odsyła do MSR 19 (poprzez art. 10 pkt 3 i rozdział 5 i 4.7 KSR 6).

MSR 19 w punkcie 59 zaleca korzystanie z usług licencjonowanego aktuariusza. W Polsce rejestr aktuariuszy jest prowadzony przez  Komisję Nadzoru Finansowego, dlatego łatwo można sprawdzić, czy autor wyliczenia jest aktuariuszem.

Warto zwrócić uwagę, że sama wycena nie musi być przeprowadzona dokładnie na datę bilansową. Standard pozwala, aby aktuariusz wycenił rezerwy pracownicze przed końcem roku sprawozdawczego, jeśli w międzyczasie nie zajdą żadne istotne operacje gospodarcze. 

Raport aktuariusza zgodny z Krajowym Standardem Aktuarialnym nr 1

Jednostka zamawiając raport aktuarialny dotyczący rezerw pracowniczych, powinna się upewnić, że będzie on wykonany zgodnie z Krajowym Standardem Aktuarialnym nr 1, bo wtedy ma pewność, że będą w nim wszystkie niezbędne noty i ujawnienia dla danego standardu rachunkowości oraz, że zostanie on wykonany zgodnie z właściwymi technikami aktuarialnymi, zarówno odnośnie doboru parametrów, jak i wyliczeń, a także że zostanie on wykonany przez aktuariusza z licencją.

Standard ten stworzyło Polskie Stowarzyszenie Aktuariuszy po to, aby ułatwić jednostkom zamówienie usługi w odpowiednim zakresie. Wiele jednostek nie ma pełnej świadomości, jakie konkretne ujawnienia są wymagane, gdy przygotowuje sprawozdanie w wariancie porównawczym, a jakie gdy w wariancie kalkulacyjnym. Ostatecznie często firmy otrzymują raporty, które nie pozwalają im dokonać prawidłowym księgowań, ryzykując uwagami do sprawozdania ze strony biegłego.

Przykładowo dla kalkulacyjnego rachunku zysków i strat raport powinien zawierać obciążenia okresu na poziomie szczegółowości poniższej tabeli lub większym:

	Świadczenie 1	Świadczenie 2	…..
A. koszty ogólnego zarządu
B. koszty sprzedaży
C. inne przychody lub koszty operacyjne
D. koszty finansowe/odsetki

Zgodnie z punktem 3.2.7 Krajowego Standardu Aktuarialnego nr 1 "Wycena zobowiązań z tytułu świadczeń pracowniczych” (KSA 1) - aktuariusz przygotowujący wycenę rezerw pracowniczych powinien być podpisany pod raportem oraz wskazać swój numer w rejestrze KNF.

Podsumowanie

1. Wszystkie jednostki mają co roku obowiązek tworzenia rezerwy na świadczenia pracownicze z wyjątkiem zwolnień wymienionych w Ustawie.
2. Jednostka powinna prosić o raport zgodny z Krajowym Standardem Aktuarialnym nr 1, bo to gwarantuje jej, że dostanie wszystkie niezbędne księgowania oraz noty wynikające z UoR i danego standardu rachunkowości oraz zweryfikować, że jego autorem jest aktuariusz wymieniony w rejestrze aktuariuszy prowadzonym przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF).
3. Jeśli Jednostka, mimo braku zwolnienia z tworzenia rezerw pracowniczych, chciałaby ich nie tworzyć, to powinna to zweryfikować szacując rezerwy pracownicze na wszystkie świadczenia odroczone (w tym odprawy pośmiertne) i dopiero wtedy ocenić ich ewentualną niematerialność.

dr n. mat. Paweł Kawa, aktuariusz, nr licencji 0189, Halley.pl aktuariusze Sp. z o.o., www.halley.pl