Co koniecznie trzeba zmienić w Ordynacji podatkowej zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich?

RPO: Ordynacja podatkowa wymaga zmian

Skargi obywateli do RPO wskazują na szereg ważnych i niestety nadal nierozwiązanych problemów Ordynacji podatkowej. Obowiązuje ona prawie od 25 lat i  była wielokrotnie nowelizowana. Podejmowano także próby uchwalenia nowej, które ostatecznie zakończyły się fiaskiem. Projekt przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Podatkowego, następnie modyfikowany przez Ministerstwo Finansów, przeszedł  rządowy proces legislacyjny, jednak z powodu końca VIII kadencji Sejmu nie doszło do jego finalizacji.
A potrzeba uchwalenia nowej Ordynacji nie budziła zasadniczych zastrzeżeń. Doradcy podatkowi czy przedstawiciele doktryny i judykatury wskazywali na konieczność opracowania nowego aktu - tak aby dostosować obowiązujące regulacje do standardów  światowych i unijnych. Wśród zagadnień, których próbę naprawienia podjęto w ramach prac nad nową Ordynacji, były: 

Instrumentalne wszczynanie postępowań karnych skarbowych 

Wszczynanie postępowań karnych skarbowych w celu zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego od wielu lat jest jednym z najczęściej stawianych zarzutów podatników. Obowiązujące przepisy budzą poważne wątpliwości konstytucyjne. Ich odzwierciedleniem jest nie tylko wniosek RPO do Trybunału Konstytucyjnego, ale także sukcesywnie kierowane  skargi konstytucyjne obywateli. Sprawy te pozostają wciąż nierozstrzygnięte przez Trybunał  - mimo że RPO złożył wniosek jeszcze w 2014 r. 

Apele Rzeczników kolejnych kadencji o usunięcie art. 70 § 6 punkt 1 Ordynacji podatkowej nie odnoszą rezultatu. W ocenie Ministra Finansów przed rozpatrzeniem spraw zawisłych przed TK podejmowanie prac legislacyjnych w tym zakresie jest przedwczesne.

Stan, w którym wniosek RPO od 8 lat pozostaje nierozstrzygnięty przez TK - a resort finansów uzależnia ewentualne działania legislacyjne od stanowiska Trybunału - jest zdecydowanie niekorzystny dla obywateli.

Ostatnia uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego o możliwości kontrolowania przez sądy administracyjne wszczynania przez organy podatkowe postępowań karnych skarbowych w celu zapobiegania przedawnianiu się zobowiązań podatkowych powinna przyczynić się do ograniczenia tego negatywnego zjawiska, niemniej jednak całkowicie go nie wyeliminuje. 

Jeszcze w ramach rządowego etapu prac nad nową Ordynacją podatkową, w projekcie Ministra Finansów, dostrzeżono konieczność definitywnego rozwiązania tego problemu właśnie w warstwie legislacyjnej. Ograniczono więc przesłanki zawieszania biegu terminu przedawnienia, rezygnując z regulacji z art. 70 § 6 punkt 1 Ordynacji. W uzasadnieniu projektu wskazano, że ważnym elementem nowej koncepcji przedawnienia jest rezygnacja z niezwiązanej z wymiarem przesłanki powodującej obecnie zawieszenie. 

W tym kontekście należałoby spytać, z jakich powodów resort finansów zmienił stanowisko co do bezwzględnej konieczności oczekiwania na rozstrzygnięcie TK -  skoro w dacie wspomnianych prac nad nową Ordynacją w 2019 r. wniosek RPO z 2014 r. oczekiwał na rozpoznanie.

Wydanie decyzji po upływie terminu przedawnienia w przypadku wznowienia postępowania

Jedną z podstaw wznowienia postępowania podatkowego jest sytuacja, gdy przepis będący podstawą decyzji ostatecznej okazał się niekonstytucyjny, a także gdy wpływ na treść wydanej decyzji miało orzeczenie TSUE. Wówczas organ podatkowy ma obowiązek wznowienia postępowania. Nie oznacza to jednak gwarancji, że decyzja zostanie skutecznie wzruszona. 

Obecnie, po postępowaniu wznowieniowym organ podatkowy zasadniczo odmawia uchylenia dotychczasowej decyzji, nawet jeżeli stwierdzi ustawowe podstawy wznowienia, ale wydanie nowej decyzji co do istoty sprawy nie mogłoby nastąpić z uwagi na upływ terminów przedawnienia: prawa do wydania decyzji ustalającej, zobowiązania podatkowego lub prawa do wydania decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej.

W efekcie, nawet jeżeli dojdzie do wznowienia postępowania z uwagi na wyrok TK lub orzeczenie TSUE, organ może wydać decyzję odmawiającą uchylenia dotychczasowego rozstrzygnięcia właśnie z uwagi na przedawnienie. Oznacza to, że czas trwania postępowań przed TK, TSUE lub Trybunałem Sprawiedliwości UE może w pewnych przypadkach decydować o niemożliwości wzruszenia ostatecznej decyzji podatkowej, jeśli dojdzie do upływu terminu przedawnienia. 

Na ten problem także zwrócono uwagę w projekcie nowej Ordynacji podatkowej. W uzasadnieniu wskazano, że pewność prawa wymaga, aby nie dopuszczać do sytuacji, w której zobowiązanie podatkowe może być reaktywowane i po upływie terminu przedawnienia nadal prowadzone jest postępowanie w sprawie przedawnionego zobowiązania bez jakichkolwiek ograniczeń czasowych. Zasada ta powinna jednak być zmodyfikowana w tak szczególnej sytuacji, jak wydanie decyzji ostatecznej na podstawie przepisu, o którego niezgodności z Konstytucją, ustawą lub ratyfikowaną umową międzynarodową orzekł TK albo orzeczenie TSUE  miało wpływ na treść decyzji. 

Projektodawcy nowej Ordynacji proponowali, aby wznowienie postępowania następowało na wniosek strony złożony w terminie 3 miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia TK lub publikacji sentencji orzeczenia TSUE, jeżeli:

1. okres od dnia wejścia w życie orzeczenia TK lub publikacji sentencji orzeczenia TSUE  do dnia upływu terminu przedawnienia poboru jest krótszy niż 3 miesiące lub
2. wejście w życie orzeczenia TK lub publikacja sentencji orzeczenia TSUE  nastąpiło po upływie terminu przedawnienia poboru.

Miało to na celu umożliwienie weryfikacji zobowiązania wymierzonego decyzją ostateczną w każdym przypadku, gdy TK stwierdza niekonstytucyjność podstawy prawnej decyzji czy TS – jej wpływ na treść decyzji.

Ograniczony dostęp RPO do akt stanowiących tajemnicę skarbową

Kolejną kwestią, na którą ponownie RPO zwraca uwagę MF, jest od lat nierozwiązany problem z dostępem do akt administracyjnych, które zawierają tajemnicę skarbową. Obecna regulacja, umożliwiająca ich udostępnienie RPO wyłącznie w związku z jego udziałem w postępowaniu przed sądem administracyjnym, w praktyce znacznie utrudnia realizację  ustawowych zadań RPO w obszarze podatkowym. 

Niestety, nadal zdarzają się przypadki, w których organy powołują się na brak możliwości udostępnienia akt konkretnej sprawy z postępowania podatkowego przed formalnym zgłoszeniem udziału w postępowaniu przed sądem administracyjnym.  Utrudnia to zapoznanie się z całością akt podatkowych zgromadzonych przez organ oraz dokonanie wszechstronnej analizy danej sprawy pod kątem możliwości skorzystania z ustawowych kompetencji RPO. Dla obywateli zaś niezrozumiałe jest to, że ustawodawca wyposaża Rzecznika w uprawnienie do przystąpienia do postępowania podatkowego, jednocześnie wykluczając go z podmiotów uprawnionych do dostępu do akt zawierających tajemnicę skarbową, zanim sprawa trafi do sądu administracyjnego.

Temat ten był już poruszany w ramach zgłaszanych uwag podczas prac legislacyjnych nad nową Ordynacją. Wówczas do projektu dodano regulację, zgodnie z którą akta spraw podatkowych zawierające informacje z instytucji finansowych naczelnicy urzędów skarbowych czy urzędów celno-skarbowych, dyrektorzy izb administracji skarbowej oraz Szef Krajowej Administracji Skarbowej udostępniają sobie wzajemnie w celu realizacji zadań ustawowych, a także na żądanie RPO w celu realizacji jego zadań ustawowych.

W 2021 r. Minister Finansów zapewniał RPO, że przy okazji najbliższych prac nad nowelizacją Ordynacji zostanie rozważona zmiana legislacyjna.

Każdy z tych obszarów problemowych został dostrzeżony w ramach prac legislacyjnych nad nową Ordynacją. Mimo słusznych założeń, nie doszło jednak do oczekiwanych zmian.

Rzecznik prosi zatem panią minister o zainicjowanie stosownych prac legislacyjnych, a także o stanowisko co do każdej z tych kwestii.  Pyta też, czy w resorcie toczą się kompleksowe prace nad całościową reformą Ordynacji podatkowej.